Ga naar de inhoud

De Zapatisten zijn in Europa

Bernard Duterme, directeur van het Belgische Cetri (Centre Tricontinental) volgt al jaren van nabij de  activiteiten van de Zapatisten in het Mexicaanse Chiapas. Deze zomer brengen zij een uitgebreid bezoek aan Europa. Daarover werd hij op 23 juni 2021 geïnterviewd door het Mexicaanse Pie de Página. Het artikel van de journalist Iván Cadin bevat een interview met Bernard Duterme dat eerst naar het Frans werd vertaald en nadien door Walter Lotens omgezet naar het Nederlands.

9 min leestijd

(Bron: Uitpers.be, foto van website enlace zapatista)

Iván Cadín – Wat zullen de gevolgen zijn van het bezoek aan Europa van deze 7-koppige Zapatisten-delegatie (bestaande uit arme inheemse vrouwen, mannen en een transgender) die onlangs in Europa zijn gearriveerd? Welke invloed kan zo’n bezoek hebben voor het publieke debat op een continent waar ultrarechts veel ruimte heeft gekregen? Kan dat volgens u een belangrijke rol spelen?

Bernard Duterme: Misschien heb ik het mis, maar ik vrees dat de impact van deze tour door Europa eerder beperkt zal blijven en dan met name tot de kringen van sympathisanten van de rebellie in Chiapas die eerder specifieke, lokale acties voeren. Ik denk dan bijvoorbeeld aan solidariteitsgroepen met migranten, agro-ecologische initiatieven, feministen, stedelijke kraakbewegingen, zelforganisaties en ZADisten ((Zône à défendre) die strijden tegen grote commerciële projecten gaande tot ambitieuze ondernemingen als het aanleggen van nieuwe luchthavens. In het debat dat de Europese publieke opinie op dit ogenblik verdeelt, ook de linkerzijde, – soms heel sterk zoals in Frankrijk, maar ook in België bijvoorbeeld rond de kwestie van het dragen van de hoofddoek voor moslimvrouwen in overheidsdiensten -, zijn het daarom eerder activisten van deze solidariteitsgroepen die de aanwezigheid van de Zapatisten zullen aangrijpen ontmoeten om zich te versterken. Het zijn vertegenwoordigers van plekken waar de woke cultuur en postkoloniale opstellingen welig bloeien en waar weerwerk wordt geboden aan de overheersende Europese ‘winden’.

IC – Hoe zult u die zoveel over het zapatisme heeft geschreven deze tour ontvangen? Zult u deelnemen aan geplande evenementen met de delegatie?

BD – Natuurlijk ga ik, waar ik kan, naar hen luisteren. Ik ben verheugd dat eindelijk – en dat voor de eerste keer – de klassieke relatie tussen bezoekers en bezochten wordt omgekeerd, dat de Zapatisten de voorwaarden hebben kunnen scheppen voor een omkering van perspectieven,  dat ‘het Zuiden’ in de zomerperiode door ‘het Noorden’ komt wandelen, dat inheemse Maya-militanten landen in Madrid, in Parijs en in Brussel precies 500 jaar na Hernán Cortés in Mexico-Tenochtitlán. En dit alles uit vrije wil, zonder dat er enige externe druk wordt uitgeoefend. Bedoeling is om over hun strijd te praten, om van gedachten te wisselen met degenen die in Europa van onderuit en ter linkerzijde het dominante model uitdagen dat ongelijkheden verdiept en het milieu vernietigt. Sinds 1 januari 1994 heeft de rebellie van  de Zapatisten, ook buiten Chiapas, symbolische breuken veroorzaakt die een  ‘intergalactische’ weerklank vonden. Dat gebeurde weliswaar met onregelmatige tussenpozen, maar nu toch al meer dan een kwart eeuw. Dit is ongetwijfeld een ongekende tour de force in de geschiedenis van bevrijdingsbewegingen.

IC – Wat is de reactie van links op de Zapatista-tour? Als we het vergelijken met de jaren negentig, toen het zapatisme een breed spectrum van Europees links interesseerde (sociaaldemocraten, eurocommunisten, boerenstrijd, kunstenaarsbewegingen, enz.), lijkt de ontvangst vandaag nogal behoedzaam en voorzichtig. Wat verwacht u van deze toer voor de linkerzijde?

BD – Nogmaals, ik hoop dat ik het mis heb, maar in de toch wel indrukwekkende lijst van honderden groepen en verenigingen die in de afgelopen maanden werden gemobiliseerd om de ontvangst van de Zapatistas op Europese bodem voor te bereiden, is de oververtegenwoordiging van autonome, anarchistische of libertaire stromingen duidelijk. Op enkele uitzonderingen na – sommige specifieke vakbondsmiddens in bijvoorbeeld Griekenland, Italië of Catalonië – zijn er zeer weinig politieke partijen, grote vakbonden of sporen van de belangrijkste ‘traditionele’ collectieve actoren van Europees links die belangstelling tonen. Ik ben er niet eens zeker van dat deze spelers zich bewust zijn van wat er op het spel staat. Zolang de toonaangevende pers er niet meer over schrijft, kan het zijn dat de informatie hen niet eens bereikt. Dat is natuurlijk betreurenswaardig. Zowel de Europese sociale bewegingen als de Mexicaanse sociale bewegingen, zoals het zapatisme, hebben veel te winnen bij uitwisselingen en samenwerking rond belangrijke politieke en economische kwesties, zoals bijvoorbeeld de aan de gang zijnde ratificatie in de EU-landen van de nieuwe vrijhandelsovereenkomst tussen Europa en Mexico. Ondanks de rampzalige sociale en milieueffecten van de vorige overeenkomst die in 2000 werd ondertekend, voorziet deze overeenkomst in verdere liberalisering en deregulering van de handel tussen de twee regio’s, waardoor externe investeerders nog meer macht krijgen. Tussen kritische actoren van het kapitalisme, zowel hier als daar, zijn er op dit ogenblik heel wat belangrijke zaken uit te wisselen, nietwaar?

IC – Wat is uw beoordeling van de ideologische en programmatische evolutie bij de Zapatisten? Ze raakten de mensen al in 1994 door af te stappen van het stereotiepe discours van de marxistisch-leninistische guerrilla’s van die tijd, en nu, in 2021, evolueren ze naar een meer zelfsturend, eerder anarchistisch anti-systeem maar dan vanuit een antikapitalistisch perspectief.

BD – Er is inderdaad sprake van een grote evolutie in het politieke denken van de Zapatisten hun opvattingen over de staat en over het realiseren van sociale verandering. Subcomandante  Galeano (ex-Marcos) zelf zei lange tijd dat het ideologische profiel van de rebellie ‘ondefinieerbaar’ was. In vijfentwintig of dertig jaar is het zapatisme van een nogal ‘etatistische’ tendens (Jacobijns, marxistisch-leninistisch, revolutionair, ‘van bovenaf’) naar een meer ‘autonomistische’ tendens gegroeid (libertair, horizontaal, ‘van onderuit’, van het ‘mandar obedeciendo’ (al gehoorzamend besturen). We moeten echter opletten om het zapatisme uitsluitend te herleiden tot deze laatste trend, want er zijn ook nog ‘verticalistische’ reflexen en ‘delegatieve’ dimensies aan het werk in het EZLN. Vandaar bijvoorbeeld dat sommige Europese aanhangers van het zapatisme verrast waren bij de aankondiging van de inheemse kandidatuur van ‘Marichuy’ bij de Mexicaanse presidentsverkiezingen van 2018.  In de ogen van de aanhangers van ‘het veranderen van de wereld zonder de macht te nemen’ was dat een stap te ver in de richting van het meespelen van het politieke spel om de macht.

IC – Moet de antikapitalistische strijd dan heel anders gevoerd worden dan een linkerzijde doet die via deelname aan verkiezingen naar mogelijkheden streeft om macht uit te oefenen ook al moeten ze daarvoor een ‘realpolitik’ voeren? Met andere woorden, is het mogelijk om een einde te maken aan de ‘kapitalistische hydra’ zoals de Zapatisten het huidige mondiale model noemen, uitsluitend door een antikapitalistisch, zelfbeherende weg te volgen? Is het bijvoorbeeld denkbaar om de anarchistische ervaring van die zapatistische autonome gemeentes te reproduceren op het niveau van het politieke bestuur van een stad of een land?

BD – Dat zijn zeer complexe vragen! Voor veel linkse mensen over de hele wereld is de ‘antikapitalistische’ optie niet noodzakelijkerwijs gekoppeld aan de notie van ‘zelfbeheer’. Aan de ene kant zijn er municipalistische experimenten die beweren antikapitalistisch te zijn, maar die dat amper zijn omdat ze uiteindelijk afhankelijk blijven, toch zeker gedeeltelijk, van een externe markt. Dat is ook enigszins het geval voor de sociaal zeer gefragmenteerde inheemse invloedzones (de zogenaamde Caracoles)in het oosten van Chiapas. Aan de andere kant zijn er ook traditionele politieke partijen met antikapitalistische intenties die het formele verkiezingsspel spelen om aan de macht te komen en te regeren. Dit is bijvoorbeeld vandaag in België het geval met de PVDA (PTB), een ‘kleine’ communistische partij die volgens de laatste peilingen bijna 20% van de stemintenties in het zuiden van het land zou behalen. Heeft het postkapitalisme meer realiseringskansen via etatistische dan via autonomistische weg? Ik weet het niet. Het feit dat de voorstanders van deze twee opties een gemeenschappelijke afkeer delen van een economisch systeem, gebaseerd op accumulatie van kapitaal door uitbuiting en onteigening, is niet voldoende om ze met elkaar te verzoenen. Sommige actoren blijven echter op beide posities wedden, afhankelijk van de omstandigheden en het machtsevenwicht. Dit is naar mijn mening ook het geval voor het EZLN, waarvan de historische guevaristische dimensie niet volledig is opgelost in het participatieve zelfbeheer van de Caracoles.

IC – Tot slot, Bernard Duterme, zal dit bezoek aan Europa naar uw mening iets veranderen aan de zapatistische politieke strategie? Wordt het een nieuwe aanpassing (zoals u die sinds 1994 hebt meegemaakt) of ziet u het meer als een bevestiging van hun laatste stap?

BD – De zapatistische politieke strategie bestaat uit continuïteiten en breuklijnen, aanpassingen maar ook plotse veranderingen. In de jaren na de rebellie van 1994 mislukten de verschillende opeenvolgende pogingen om op Mexicaans links te focussen. Alleen het Nationaal Inheems Congres (CNI), opgericht in 1996 om de rebellerende inheemse volkeren in het hele land samen te brengen, is een blijver gebleken en vergezelt vandaag ook de Zapatisten-delegatie in Europa. Paradoxaal genoeg lijkt deze Europese ‘invasie’ (en die van andere continenten, die zou moeten volgen) vanwege zijn originaliteit op eerdere initiatieven. Het gaat andermaal om ‘Romper el cerco’ (het doorbreken van de omsingeling) om met anderen een ‘andere wereld’ te gaan bespreken. In de loop van de tijd hebben de zapatisten een emancipatorisch perspectief ontwikkeld dat breekt met de verschillende registers van overheersing en dat zich richt op die ‘andere wereld waar ruimte zal zijn voor alle werelden’. Het is een zoektocht geworden naar erkenning en herverdeling, naar respect voor diversiteit en sociale rechtvaardigheid. We willen ‘gelijk en anders’ zijn, zeggen ze al eeuwen, zowel Maya’s als Mexicanen. De rebellie is gericht op autonomie zonder afscheiding en integratie zonder assimilatie. Maar ook gendergelijkheid staat meer dan ooit centraal in die dynamiek, ook al blijft de realiteit van het dagelijks leven moeilijk. De Zapatisten zijn de eersten om dat te erkennen. Het respect voor land, lucht en water; heel de ecologische kwestie blijft ook bepalend voor hun aanpak.

Het experiment van de Zapatisten vindt plaats in een militair vijandige context  waardoor de levensvatbaarheid ervan beperkt is. Het gaat om een de facto autonomie bij gebrek aan een de jure erkenning. Ter plaatse lijdt het EZLN aan een hoge kwetsbaarheid en, binnen de Mexicaanse samenleving, is er sprake van een relatieve isolatiegraad. Daarom is het des te verbazender dat de Zapatistische rebellie nu al bijna dertig jaar standhoudt.