De staat verdrukt, het ambt is dienaar
Het ene schandaal na het andere: Honderden meters lange rijen. De foto’s deden me denken aan het Zweeds wittebrood dat tijdens de hongerwinter in maart 1945 uitgedeeld werd. Dat was de operatie Manna van het Rode Kruis. Komt het, wanneer en hoeveel? Ik wisselde mijn zus en moeder af. Een streng gerantsoeneerde bedeling, lekkerder dan ‘regeringsbrood’. Begin januari 2022 stonden in de provincie Groningen tienduizenden mensen uren te wachten om hun recht te halen.
(Door Hans Boot, eerder verschenen bij konfrontatie, foto van demonstratie door Groninger Bodem Beweging)
Een stormloop die bij sommige gemeentehuizen al om half zes in de ochtend begon. Toegezegd geld om de aardbevingsschade aan de woningen te herstellen. Wie het eerst komt, het eerst maalt. Een loterij die subsidie heette. Kennelijk om aan te geven dat het om een cadeautje ging. Zij het veel te goedkoop.
Miljarden staatsbaten
Na alle ellende van jaren miskenning, blunders en protesten, was er niet op gerekend dat meer dan 50.000 huishoudens zich zouden melden. Tienduizend euro elk. In eerste instantie zei de nieuwe staatssecretaris Vijlbrief (D66): Het plafond was overschreden. Kan het cynischer? Kort daarvoor had zijn voorganger Blok, vlak voor diens aftreden, tegen de afspraken in een aanzienlijk verhoogde gaswinning aangekondigd. Min of meer een terloopse mededeling.
Wat is dat toch die onverschillige geringschatting van ‘de burger’ die bijvoorbeeld ook naar voren kwam in het ’toeslagenschandaal’ – een stap vooruit is dat niet meer van een ‘affaire’ wordt gesproken. Of wat op voorhand gemeentelijke detectives in een criminaliserende term als ‘bijstandsfraude’ goten?
Wat de Groningse grijpstuiver betreft, het optreden van de recente VVD-ministers Wiebes, Van Nieuwenhuizen, Kamp en Blok is kwalijk, maar voorspelbaar. Hun politieke oog kent en volgt slechts de belangen van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM, in 1947 opgericht door Esso en Shell). Evenals hun voorgangers incasseerden zij tot voor kort glunderend miljarden euro’s staatsbaten uit het aardgas. De leveringszekerheid van de NAM, daar draaide het om. Let wel, de eerste aardbeving (eigenlijk gasbeving) was van 1986, een krachtige in 2012 en 2018 (3,6 Schaal van Richter), inmiddels zijn er 1.739 bevingen en meer dan 100.000 schademeldingen.
Ambtenarentop
Formeel en met hun geweten zijn die ministers verantwoordelijk voor wat in het Groninger gasveld gebeurde. Functionarissen met een klus, niet, zoals steeds meer het geval is, geschoold op het beleidsgebied van hun ministerschap. Dus niet meer dan ondernemersvriendelijke politici die sociale problemen trachten te reguleren. De grote beleidslijnen delegeren ze hiërarchisch naar een ambtenarenapparaat dat geacht wordt ze loyaal uit te voeren. Daar liggen, met name aan de top, de kennis en ervaring die niet aan een termijn gebonden zijn. Dat maakt de minister afhankelijk en de top zelfstandig. Een klassiek probleem van de staat in de hogere, maar ongekozen regionen van het ambtenarendom dat wel als ‘vierde macht’ wordt aangeduid (naast de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke). Met als pikanterie dat de politieke voorkeur van ‘de leden’ steeds meer bij de (extreem) rechtse partijen uitkomt, van VVD tot PVV. Recente cijfers zijn er niet, het in 2017/2018 vastgestelde patroon laat een rechtse meerderheid zien die sindsdien alleen maar groeit.
Ook al is bij de ambtenarentop geen sprake van een georganiseerde macht, ze is stabiel en ideologisch gegrondvest. Opgenomen in een netwerk van externe relaties bereidt ze naar de minister beleid voor en delegeert op haar beurt de resultaten daarvan naar beneden waar het hart van de praktische uitvoering ligt. Hoe dichter het beleid de burger bereikt, des te minder ruimte die praktijk kent, terwijl juist daar de op te lossen of opgeroepen problemen concreet aan de orde zijn. Woningschade is niet weg te praten en komt bij elke beving terug. Nieuw of uitgebreider, jaar na jaar. De betreffende ambtenaar is in het gunstigste geval een doorgeefluik en overleeft door ‘onpartijdigheid’ (te suggereren) die steeds minder te onderscheiden valt van onverschilligheid: één van de bronnen van de mentale en gezondheidsschade die jong en oud treffen.
Onverschilligheid
Hoe tragisch ook, in de twee andere schandalen viel die onverschilligheid samen met argwaan en wantrouwen. Sterker nog, gebruik van de toeslag of uitkering werd onlosmakelijk verbonden aan misbruik. Het onderzoek daarnaar kent een lange geschiedenis. Van gemeentelijke sociale rechercheurs die het aantal tandenborstels telden tot de uitlokking van kliklijnen. De mogelijkheid van ‘oneigenlijk gebruik’ liep als een boze draad door de beleidsketen. De minister sloot het niet uit. De ambtenarentop bereidde beleid voor waarin plaats was voor een eventueel vermoeden. Op veelal gemeentelijk niveau was ruimte om te speuren dat het boodschappenlijstje niet uitsloot met als motto ‘eerst zien en dan geloven’. De latere aanklacht van met name vrouwen over de ambtelijke bejegening in het schandaal van de toeslag bij kinderopvang was schokkend. Ruttte wist in eerste instantie van niets, vervolgens wees hij naar de betrokken minister, trad af, liet de tijd en beloftes werken en trok er een jaar voor uit om met een nieuw kabinet terug te komen. En ambtenaren gingen al die tijd door met hun werk.
De lange rijen in het Groningse Hoogezand, waar jarenlange schade door gaswinning moeizaam werd afgekocht, tot en met de boodschappenboete in het Noord-Hollandse Wijdemeer die de rechter terugbracht van 7.000 naar 2.835 euro, speelden zich af onder de ogen van de verschillende ministers die ijzig naar beneden kijken. Ze treffen alle denkbare blaam. Het ambtenarenapparaat dat hun ten dienste staat is meer dan een nuttig instrument, zeker de top heeft zich als een ‘schaduwmacht’ ontwikkelt die op het niveau van het alledaags bestaan onverschilligheid honoreert, zo niet stimuleert. Een treurnis waartegen de noodzakelijke eisen voor bijvoorbeeld de inflatiecompensatie wat zuinigjes afsteken.
(1) Eerder, 21 januari 2022, te lezen bij Konfrontatie – www.konfrontatie.nl