filosofie

Welkom bij Onderstroom! Deze aflevering is een crossover aflevering met de Filogang podcast, Sven en Alex zijn te gast bij elkaar en hebben het over vrijheid. We wilden al langer samen iets doen en opeens zagen we de kans om om dit gesprek over vrijheid op te nemen, wat goed bij beide podcasts past.

Enkele uitspraken over de soevereine vrijheid. Voor de zapatisten, voor de gele hesjes, voor de opstandelingen die overal ter wereld het leven stellen tegenover de economie die doodt.

Eind oktober 2021 voltrok zich in het gebouw van kunstencentrum Framer Framed in Amsterdam een spektakel dat even verhelderend als verwarrend was. Multinationals die aan de Nederlandse staat verbonden waren, en die staat zelf, stonden terecht vanwege hun ‘intergenerationele klimaatmisdaden’. De tentoonstelling is nog tot zondag aanstaande, 13 februari te bezichtigen bij Framer Framed.

Kapitalisme-techniek-vooruitgang (progressie). De negatieve effecten van deze samenhang worden al decennia, zo niet eeuwen, onderkend. Het heeft geleid tot vele soorten van strijd. Wie kent niet het optreden bijvoorbeeld van ludditen, de wevers die begin 19de eeuw nieuw ontwikkelde weefmachines in elkaar sloegen. Het waren geen ordinaire ‘casseurs’ zoals ze gemeenlijk worden getypeerd. De ludditen bestreden niet alleen het stelen van hun brood, maar zij merkten ook op dat de fabriekseigenaar de enige was voor wie die nieuwe weeftechniek winst op leverde. Hun strijd was dan ook een sociale strijd; Online.

‘Het is de hoogste tijd om het democratische onderwijs te ontwerpen dat we nodig hebben om ons een wenselijke toekomst en een bewoonbare aarde voor te stellen!’ Met deze oproep introduceren de Franse auteurs Christian Laval, oud-hoogleraar sociologie, en Francis Vergne, onderwijspsycholoog en onderzoeker hun onlangs verschenen boek Éducation démocratique (Democratisch onderwijs). Zij grijpen herhaaldelijk terug naar de geschiedenis. Hun uitgangspunt is: onderwijs als ‘gemeenschappelijk goed’.

Pandemocratie: zo heet het boek dat de Rotterdamse socioloog en filosoof Willem Schinkel medio 2021 publiceerde naar aanleiding van de corona-crisis. Uitgangspositie ervan: ‘We worden ziek van kapitalisme. Agribusiness en bio-industrie leiden tot ontbossing en de verzwakking van immunologische barrières in dieren en ecologieën, waardoor vaker levensbedreigende virussen vrijkomen. De Covid-19 pandemie maakt duidelijk dat staat en kapitaal terug willen naar dit ‘normaal’ van planetaire plundering. En dat ze daarvoor over lijken gaan’, aldus Willem Schinkel in zijn Pandemocratie. Oud-redacteur van het onlangs opgeheven tijdschrift de AS, Cees Bronsveld, bespreekt hieronder het boek van Schinkel. [ThH]

Simone Weil (1909-1943) was een klokkenluider, maar haar stem werd in haar tijd niet gehoord. Haar actualiteit berust in haar voorgevoel van een mogelijke ineenstorting van de industriële, technologische en geglobaliseerde wereld. Simone Weil was ervan overtuigd dat een eindeloze groei in een eindige wereld niet mogelijk is. Ze pleitte voor grenzen aan de groei, lang voordat daar in de publieke opinie sprake van was.

In de beginjaren 2000 had ik het plan opgevat een boek te schrijven over ‘nieuw’. In de eerste aflevering van dit item liet ik al weten, dat het nooit een boek zal worden. Maar mijn ergernis van toen over het ongepaste gebruik van ‘nieuw’ voel ik nog steeds.

Van dag tot dag worden we overstelpt met informatie. Maar dat geldt wis en zeker niet voor allen. In afgelegen gehuchtjes, en die zijn er vele op deze wereld!, is het brood, water, een dak boven je hoofd je dagelijkse beslommering. Het kan geen kwaad om eens stil te staan bij elementaire dingen, zoals vrijheid, recht en geweld.

Een van de politiek filosofen en maatschappijcritici bij wie je altijd wel iets tegenkomt, dat tot denken dwingt, is Cornelius Castoriadis. Daarvoor hoef je het niet altijd met hem eens te zijn. Hij heeft een enigszins wonderlijke levensloop. In Turkije geboren, maar opgegroeid in Griekenland, waarna hij zich vestigde in Frankrijk. Hij vormde zich als marxist, tendens trotskisme. Daaraan ontgroeide hij en richtte samen met de Franse filosoof Claude Lefort het sociaal-politico en anti-totalitaire tijdschrift Socialisme of barbarij op (en een politieke groep onder dezelfde naam). In zijn verdere ontwikkeling naderde hij het anarchisme. Er zijn dan ook tot op deze dag anarchisten die hem weten te waarderen. En terecht.

De Franse jurist, socioloog en christenanarchist, Jacques Ellul (1912-1994) heeft zijn bekendheid vooral te danken aan zijn fundamentele kritiek op Techniek (technologie), een kritiek die maakt, dat hij tegelijk wordt beschouwd als een voorloper van wat ‘politieke ecologie’ is gaan heten. Minder bekend is, dat hij een kritische beschouwing over hedendaagse kunst heeft geschreven. De eerste druk is van 1980 en neemt al onderhanden wat in Frankrijk een tiental jaren later berucht werd onder de naam ‘Art Contemporain’ (AC). Dit boek is nu in herdruk verschenen, waarin opgenomen is een inleiding van de Franse kunstcriticus Mikaël Faujour. De titel van het boek luidt L’empire du non-sens, L’art et la société technicienne (Het rijk van de onzin, De kunst en de technische maatschappij). Wat houdt Ellul bezig? [ThH]

Dit essay heeft een bijzondere achtergrond. Het behandelt een in 2004 geschreven artikel van Andrej Grubacic en David Graeber: ‘Anarchisme, de revolutionaire beweging van de eenentwintigste eeuw.’ Ik wilde het aanvankelijk schrijven in de zomer van 2020. In september van dat jaar, stierf David Graeber. Dat nieuws kwam voor mij en vele anderen als een schok. Dit essay veranderde van een poging om een artikel van twee belangrijke anarchistische auteurs te behandelen, in een eerbetoon aan een van hen. Ik weet hoe fijn David Graeber het vond om kwesties die hem dierbaar waren te bespreken. We kwamen voor het eerst met elkaar in contact toen ik zijn veelgelezen essay ‘The New Anarchists’ in het Duits vertaalde.

Noam Chomsky en Marv Waterstone schreven hun lezingen aan de University of Arizona neer in 'Consequences of Capitalism - Manufacturing Discontent and Resistance'. Zij vatten het wereldsysteem samen en geven aan hoe het verzet ertegen vorm kan krijgen. Twee zaken zijn primordiaal: maatschappelijk verzet van derdewereldorganisaties over klimaatactivisten tot vakbonden (en alles daar tussenin) moet zich verenigen en dat verzet moet preventief inschatten hoe het systeem op hun verzet zal reageren.

Een lieve Facebook vriendin van me was nogal ontdaan over mijn kwartetspel-blog. Ze vroeg me in een PB: Zou het voor jou mogelijk zijn om te overwegen dat er niet één realiteit is? Daar had ze meteen de kernvraag te pakken. Mijn korte antwoord: er zijn talloos veel realiteiten, want ieder wezen met zelfbewustzijn creëert zijn eigen realiteit, maar er is maar één objectieve realiteit. Met objectieve werkelijkheid bedoel ik datgene om ons heen dat niet verandert ook als we er niet in geloven, de dingen die zijn zoals ze zijn onafhankelijk van hoe wij er over denken.

Raoul Vaneigem is een onophoudelijke stroom diepe gedachtes en provocerende ideeën over leven en verzet. Er is nu een nieuwe tekst van hem vertaal in het Nederlands en online beschikbaar.

Gelukkig nieuwjaar! Deze maand zijn Alex en Henk weer samen. Ze presenteren deel 1 van een dubbelaflevering over wat uiteindelijk natuurlijk iedereens goede voornemen is: Politiek actief worden voor een betere wereld (jeweetwel, vrijheid, gelijkwaardigheid, zelfbeschikking, het inperken van verdere klimaatcatastrofe en alles voor iedereen).

Walter Benjamin leefde jarenlang in ballingschap, hij stond bekend als een dissidente marxist en principiële antifascist. Hij stierf 80 jaar geleden in Port-Bou in september 1940 na een poging om uit het Frankrijk van Vichy naar Spanje te vluchten. Net als duizenden andere Duitse joodse en/of antifascistische vluchtelingen werd hij als ‘onderdaan van een vijandelijke natie’ in de zomer van 1939 aan het begin van de Tweede Wereldoorlog geïnterneerd.

"Wat de levensvreugde de nek om wringt, wordt een feest voor het kadaver" Uitzonderlijke ontmoeting met Raoul Vaneigem, Belgisch filosoof en metgezel van opstandelingen uit de vier windstreken. Deze revolutionair, inspiratiebron van Mei 68 en specialist van de ketterijen, draagt nog steeds de vlam van de hoop uit.

Als eigen bijdrage aan de bestrijding van de coronacrisis van onderop, hebben we een boekwerk laten drukken bij de door de coronacrisis noodlijdende drukkerij Kaboem (zie voor meer details onderaan, binnenkort in gedrukte versie verkrijgbaar). We vroegen mensen om een stuk van maximaal 100 woorden te schrijven welk boek of welke auteur in deze crisis-tijden gelezen zou moeten worden. Johny Lenaerts adviseert Walter Benjamin.

Met de nederlaag van Bernie Sanders wordt een tijdperk afgesloten en is er nood aan een herbronning ter linkerzijde. De recepten die de afgelopen tien jaar werden uitgeprobeerd hebben immers nauwelijks vruchten afgeworpen. Tegelijk opent de doortocht van het coronavirus en de zich voltrekkende klimaatcrisis nieuwe mogelijkheden en perspectieven.