filosofie

Linkse’ activisten worden heden geconfronteerd met de virtuele onmogelijkheid om hun mening te uiten door middel van welke actie ook. Alles wat ze hebben gedaan, doen of zullen doen, zal op de een of andere manier tegen hen worden gebruikt. Hoe is het zover gekomen? Die vraag stelt de Belgische filosoof Michel Weber in een uitgebreid betoog onder boven geciteerde titel in het Belgische tijdschrift Kairos.

In 1943 pleitte de Franse libertaire filosofe Simone Weil (1909-1943) voor de afschaffing van politieke partijen. Dit thema werd een aantal jaren later overgenomen door de Franse schrijver en surrealist André Breton (1896-1966). Over de schadelijkheid van politieke partijen vond een discussie plaatst en Breton publiceerde erover. De Belgische libertaire auteur Johny Lenaerts vertaalde daarvan een fragment dat hieronder wordt weergegeven.

Victor Serge (1890-1947), een pseudoniem voor Viktor Kibaltsjitsj, is in anarchistische kring geen onbekende. Onlangs verscheen in Frankrijk een bundel met teksten van hem onder de titel Essai critique sur Nietzsche. De bundel is ingeleid, vertaald en van noten voorzien door de Franse libertaire filosofe Annick Stevens. Lezers van deze site kennen haar ook als redactrice van het Franse studieuze anarchistische tijdschrift Réfractions. Met haar uitgebreide inleiding en vele informatieve noten bij de teksten van Victor Serge heeft zij een aanzienlijke meerwaarde aan de bundel gegeven.

De Franse arts en geëngageerde psychiater Jean-François Le Goff heeft in een opmerkelijk boek, verschenen na zijn overlijden, twee heel verschillende persoonlijkheden met elkaar in contact gebracht. De een is de Engelse schrijver George Orwell (1903-1950), pseudoniem voor Eric Blair. De ander is de Engelse kinderpsychiater en psychoanalyticus Donald W. Winnicott (1896-1971). In werkelijkheid hebben deze twee elkaar nooit ontmoet. Wat mag dan wel de reden zijn van de exercitie van Le Goff?

Vijfhonderd jaar na het verschijnen van ‘Utopia’ treedt een aantal Nederlandstalige commentatoren in het voetspoor van Thomas More. Waarheen die sporen precies leiden blijft ook voor deze heren een twistpunt omdat het ‘Utopia’ een zeer multi-interpretabel boek blijft. Toch is ‘Andersland’ een reader die in zijn geheel aanzet tot het aanscherpen van reflecties over utopisch denken.

Simone Weil lezen is als het ware aanwezig zijn op een intellectuele boksmatch tussen een jonge vrouwelijke auteur die de vrijheid zeer hoog in het vaandel voert en de geschriften van Marx waarin hij en zijn volgelingen vaak zwaar, maar altijd zeer to the point getackeld worden. De nagelaten teksten die door Johnny Lenaerts keurig vertaald zijn geven een mooi beeld van het zoekende denken van een jonge filosofe die in de jaren 30 vragen aansneed rond onderdrukking en vrijheid die een kleine eeuw later nog steeds zeer relevant zijn.

Eva Rovers heeft een boek geschreven met adviezen over actievoeren. Ze wil dat mensen in opstand komen tegen onrechtvaardige zaken, en geeft daarvoor aanwijzingen. Het is lang geleden dat er zo’n tekst in de boekwinkels is gekomen. Helaas zijn de aanwijzingen niet altijd even revolutionair. Zo maakt ze een dogmatische claim dat de activiteiten alleen ‘geweldloos’ mogen zijn, anders zouden ze niet werken. Het is een claim die niet alleen onterecht is, maar die onder de huidige omstandigheden ook enorm contraproductief kan zijn.

'Gemeenteraden moeten wijkraden van buurtbewoners laten meebeslissen.’ Met deze stelling uit het begin van de jaren 1970 vatte Roel van Duyn, gangmaker van Provo, in een bundel teksten van Kropotkin (1), zowel de ervaring van de protestbeweging van de jaren 1960 als de bijdrage van Kropotkin tot het anarchisme samen. Het is een idee dat opnieuw aan belang wint.

Mei 68 werd bezield door een libertaire geest, door zijn werkwijze in fabrieken, op universiteiten. Zijn aspiraties waren het anarchisme, zijn slogans nodigen ons altijd uit om vrij te zijn van elke macht, hiërarchie, vastliggend schema, programma, dictaat en conditionering. Aldus leest men in de opening van het redactioneel van het nieuwe nummer van het Franse maandblad Le Monde libertaire (nr. 1795, mei 2018).

‘Terug naar Reims’ is het moedige boek van een gespleten en zoekende auteur – ‘half homo, half trotskist’ zoals hij zichzelf ooit noemde – die aan de hand van de paradoxen in zijn levensgeschiedenis boeiende reflecties met een filosofische en sociologische horizont maakt.

De euforie over de superioriteit van het kapitalisme na de ineenstorting van het reëel bestaande socialisme in 1989 wankelt door de verschillende economische en humane crises. De hunkering naar kritiek op het systeem, het echt goed begrijpen van wat het kapitalisme inhoudt, groeit met de dag. Het is dan ook terecht dat de belangstelling voor de grootste criticaster van het kapitalisme, Karl Marx, weer terugkomt. Zeker deze dagen, tweehonderd jaar na zijn geboortedag 5 mei 1818. Al in 2017 kwam Jürgen Neffe met een puike biografie.(*1)

Hoe de auto onze hyperindividualistische consumptiecultuur wereldwijd wielen aan de grond heeft doen krijgen, en hoe een kentering over veel meer dan mobiliteit gaat.

“Het is maar een begin, wij gaan door met de clichés!” Zo zou je, parafraserend, de herdenkingen van ’50 jaar mei ’68’ kunnen omschrijven. Want ‘analyses’ vol gemeenplaatsen creëren een karikatuur – mei ’68 als speeltuin van bourgeois-revolutionairen en dromers – en de in nostalgische melancholie gedrenkte vieringen vegen de revolutionaire woede van weleer netjes onder de mat. Gelukkig wordt ook Jean-Luc Magnerons in ’68 gedraaide ‘Mai ’68, la belle ouvrage’ op dvd uitgebracht, een documentaire die met de repressie een vergeten aspect belicht.

Op 24 april kwam de antroploog Andrej Grubačić (*), die een lange staat van dienst heeft in het onderzoek doen naar anarchistische geschiedenissen in de hele wereld, een avond vertellen en vragen beantwoorden in de Amsterdamse boekhandel Het Fort van Sjakoo. Dat was een leerzaam en vermakelijk evenement. Een snelle samenvatting, die de spreker tekort doet omdat we de meeste details die hij opvoerde hier moeten weglaten.

De concepten die door Guy Debord (1931-1994), een van de oprichters van de Situationistische Internationale, uitgewerkt werden, te beginnen bij die van het ‘spektakel’, worden goed genoteerd op de beurs der ideeën. Maar er werd nog lang niet alles uitgehaald wat erin zit, aldus de Duits- en Franstalige filosoof Anselm Jappe. Deze publiceerde onder meer boeken als De avonturen de koopwaaren De zichzelf verorberende maatschappij, Kapitalisme, mateloosheid en zelfdestruktie. Gelet op dit type teksten is het niet vreemd dat hij zich ook met Guy Debord bezighoudt. In het nieuwe Franse tijdschrift Le Nouveau Magazine littéraire schreef hij over hem. De Belgische libertaire auteur Johny Lenaerts maakte daar een mooie vertaling van, die u hieronder aantreft.

Utopieën hebben vaak de vorm van een blauwdruk voor een nieuwe maatschappij. De aanbeveling daarbij is: werk die blauwdruk uit en je creëert een harmonieuze wereld. Bestudeert men de auteur, de utopist, en zijn utopie in de context van zijn tijd, dan blijkt de utopie vooral een product van kritiek op de bestaande maatschappij. Ze is dan ineens niet meer iets van de toekomst, maar juist actualiteit gerelateerd, te weten een aanklacht tegen de bestaande maatschappij en tegelijk een aanzet tot sociale verandering. Het is in dit stramien dat de Franse filosoof Thierry Paquot onlangs een nieuwe uitgave van zijn boek uit 2007 heeft bezorgd, getiteld Utopies et utopistes. Paquot is eveneens geïnteresseerd in de hedendaagse urbanisatieproblematiek en de ecologie. De behandeling van het verschijnsel utopie heeft hij daar dan ook naar ingericht.

Op 14 april vindt op de alternatieve boekenbeurs in Gent de voorstelling plaats van ‘Sociale ecologie en politiek’ van Murray Bookchin. Naar aanleiding daarvan brengen we twee artikelen van de Britse politicoloog Andy Price. Nadat Bookchin gedurende tientallen jaren van onderzoek en activisme op het terrein van het anarchisme actief geweest was, zou hij zich in zijn laatste theoretisch geschrift, ‘The communalist project’ (2002), niet langer op het anarchisme beroepen. ‘Vele jaren geleden,’ zo vertelt Bookchin ons hier, ‘trachtte ik een onderscheid te maken tussen “sociaal-anarchisme” en “lifestyle-anarchisme”.’ Maar deze poging om anarchisme onder de noemer ‘sociaal-anarchisme’ onder te brengen was ‘grotendeels gedoemd te mislukken’. Bijgevolg opteerde hij voor de term communalisme, ‘dat de meest bruikbare elementen uit de anarchistische en de marxistische traditie samenbrengt en verder ontwikkelt’.

Op 14 april vindt op de alternatieve boekenbeurs in Gent de voorstelling plaats van ‘Sociale ecologie en politiek’ van Murray Bookchin. Naar aanleiding daarvan brengen we twee artikelen van de Britse politicoloog Andy Price. De centrale stelling van Bookchins sociale ecologie schuilt in de overtuiging dat we enkel de wereld kunnen redden via een radicale maatschappelijke verandering. De vernietiging van de natuurlijke wereld door de mens, zo stelt hij, is een gevolg van de overheersing van de mens door de mens, en enkel door een eind te maken aan elke hiërarchische verhouding – man over vrouw, oudere over jongere, rijke over arme – kunnen we de globale ecologische crisis oplossen.

‘De wijdverbreide opinie over de vermeende onverenigbaarheid tussen anarchisme en recht is ongetwijfeld het resultaat van methodologische verwarring, oppervlakkigheid of tendentieuze kritiek. Maar dit komt ook voort uit het onweerlegbare feit dat het recht historisch gezien de rol van ‘masker’ en representatie van de macht heeft gespeeld. Er zij ook gewezen op het onmiskenbare bestaan van een nog te beperkt gebied van dit onderzoek (naast de verdienstelijke en sporadische initiatieven van het Libertari Studiecentrum en de universiteit ‘Magna Graecia’)’, aldus Giorgio Sacchetti in zijn bespreking van het boek van Marco Cossutta, getiteld Errico Malatesta. Note per un diritto anarchico (Errico Malatesta. Opmerkingen over anarchistisch recht; Edizioni University of Trieste, 2015, pp. 222).

De kwestie die in bovenstaande vraagstelling zit, wordt uitvoerig behandeld in het nieuwe nummer van het Franse anarchistische en studieuze halfjaarlijkse tijdschrift Réfractions (nr. 39, herfst 2017). Wat het actualiseren van libertaire ideeën betreft, wordt door een van de auteurs, Philippe Corcuff, gesteld dat dit werk zich met name concentreert in dat tijdschrift.