“Werken Is Dodelijk”. Lean Management: Bedrijfsvoering door middel van angst

(Oorspronkelijk verschenen op libertaire orde)

Een collega en vriend van hem lichtte enkele aspecten toe uit de laatste brief die de 55 jarige docent aan al zijn collega’s schreef. In die brief wees hij op het verband tussen zijn daad en zijn onbegrip ten aanzien van de ontwikkelingen binnen zijn beroep. Hij had meer en meer onoverkomelijke moeilijkheden met het feit dat het vak van docent zich ontwikkelde tot een uitvoerend vak, terwijl hij was opgeleid voor een vormend vak. Hij vond meer en meer het systeem van beoordeling van de leerlingen onbillijk.

Deze man had geen bijzondere problemen met leerlingen. Zijn collega’s kenmerkten hem niet als depressief. Een organisatie, die onderzoek heeft gedaan naar de psychische staat van het Franse onderwijspersoneel concludeerde onlangs evenwel dat 14% van de mensen in een situatie van ‘professionele uitputting’ verkeert (gegevens ontleend aan Marianne van 7-13 september 2013).

Lijden en werk

Dit is één gebeurtenis. Maar iedereen kan voorvoelen dat het er een is uit vele. Zijn er kenmerken te achterhalen die maken dat men het bijzondere kan verklaren uit het algemene? Dat een bevestigend antwoord op die vraag is te geven, blijkt uit een vraaggesprek met de Franse psychoanalytica  Marie Pezé in Siné Mensuel (nummer 23, september 2013).

Pezé heeft zich sinds half jaren 1990 gespecialiseerd in ‘lijden en werk’. Vanaf die tijd zijn nog enkele tientallen mensen zich in die materie gaan specialiseren. Er is een site opgericht (souffrance-et-travail.com). Het idee is psychische hulp en steun te bieden aan hen die gedestabiliseerd zijn door een arbeidsorganisatie, gebaseerd op management door middel van angst, rentabiliteit, isolement van de gesalarieerden en hun psychische destructie. Opdat werk voor hen niet meer dodelijk zal zijn.

Een dergelijk type management vinden we niet alleen in Frankrijk en in het bedrijfsleven, maar ook in de Nederlandse universiteiten. De Nederlandse filosoof Sjoerd van Hoorn schreef daarover in de Volkskrant van 9 september 2013. Eén zin uit zijn betoog: “Managers managen nu eenmaal zoals krokodillen bijten naar wat voor hun bek komt”.

Van Hoorn heeft het hier over managers op universiteiten, want waarom zou daar anders gemanaged moeten worden dan in het bedrijfsleven, toch? Ook aan de universiteit gaat het om output. Over de schouder van de docent kijkt de manager mee of de docent het tentamen niet te moeilijk maakt. Zouden er te weinig studenten afstuderen, dan scheelt dat de universiteit aanmerkelijk aan inkomsten. Managers zijn nu eenmaal opgeleid om daarop te letten. Het is een managementstijl waarover ook Marie Pezé spreekt.

‘Die lui daar begrijpen niets van onze bedrijfscultuur!’

Lean management

In een vraag van Siné aan haar of ze over die stijl wat duidelijker kan zijn, merkt ze het volgende op. “Sinds eindjaren 1980 hebben de vier grootste ‘consultancy’ bureaus (zoals Ernst & Young) methoden van managen ontwikkeld die in alle Franse ondernemingen zijn ingevoerd. Bij dat invoeren zijn vooral militairen aan het eind van hun carrière betrokken geweest. De methoden richten zich op één doel: verhogen van de productiviteit”.

Ja, zij weet ook wel dat dit via het veel eerder ontwikkelde taylorisme reeds het doel was. Maar wat nieuw is aan de nu bedoelde management modellen, zoals het lean management (to lean, onder druk zetten), is dat het de collectiviteiten in het werk vernietigt. Mensen worden daardoor gedwongen om te handelen vanuit ‘ieder voor zich’.

Deze modellen passen een management toe vanuit de theorie van de chaos. Het staat zwart op wit geschreven, zegt Pezé: men heeft behoefte aan charismatische leiders die hun troepen drijven via verleiding of angst. Men moet de gesalarieerde niet terroriseren, want dan verlamt men hem of haar. Maar men moet hem of haar permanent met angst bestoken door hem of haar te laten weten dat er concurrentie is. En die concurrenten zijn niet de Chinezen, want die zijn te ver weg. Neen, het zijn de naaste collega’s, zij aan de andere kant van zijn of haar bureau. En in dat soort modellen wordt niemand gespaard, ook niet het hoge kader.

Zelfmoord en zelfverbranding

En de zelfmoorden en de zelfverbrandingen, hoe zit het daarmee, wil Siné weten. Pezé dan: “Het steeds verder opdrijven van de productiviteit plaatst mensen met de rug tegen de muur, het brengt ze in een staat van  grote wanhoop en van angstigheid. Die psychische toestand veroorzaakt heftige psychische crisis.

In de nieuwe organisaties wordt aan de gesalarieerden gevraagd hun eigen doelen te stellen, om tegelijk de werknemer en de eigen ‘chef d’équipe’ te zijn, de beul en het slachtoffer. De zelfverbrandingen corresponderen met het vermoorden van delen van je zelf. Als wapens vrij te koop zouden zijn in Frankrijk, dan zouden er zeker  meer moorden plaatsvinden, zoals in de VS  het geval is”.

Pezé spreekt daarna nog over enkele zelfmoordgevallen, over situaties op verschillende arbeidsplekken. Ten aanzien van een ervan is de werkgever zelf bij haar gekomen, om samen met haar er achter te komen waarom het vanaf een zeker moment, in zijn bedrijf helemaal de foute kant op is gegaan. Na zijn relaas te hebben aangehoord en nadere vragen daarover te hebben gesteld, vroeg zij hem of hij soms een nieuw boek over de arbeidsorganisatie had aangeschaft, Lean Management. “Ja’, zei hij me, “maar hoe weet u dat?’.

Seigneurs/saigneurs

Waarom verandert men dat niet, wil Siné weten. Wel, zegt Pezé: “De handelshogescholen, die de managers opleiden, houden zich bezig met het op de markt zetten van de seigneurs/saigneurs (bazen/slachters) van de Franse maatschappij. Hun visie op de Franse arbeider is er een van een gesalarieerde, die slechts aan zijn vakantie denkt. Die moet men dus kort zien te houden door middel van een ‘subjectieve onzekerheid’ over zijn bestaan”.

“U staat het me toe?”

[Met een brandende Arbeidswet een sigaar aansteken]

Tot slot wil Siné nog weten wat een van de eerste symptomen is van het lijden in het werk. Pezé: “De angst. Men kan gestrest zijn, ongerust over een evaluatie, geen zin hebben om te gaan werken, zich vervelen. Maar angst hebben, dat is abnormaal.”

Bullshit-job

Zoals we hierboven zagen, gaat het vooral om het rond pompen van angst onder het salariaat. Met minder mensen moet er meer worden geproduceerd. Om dat salariaat zover te drijven – het gaat om moderne slavernij – zijn seigneurs/saigneurs nodig. Daar onder bevinden zich mensen die zich vooral bekwaamd hebben in wat onlangs de Amerikaanse antropoloog en anarchist David Graeber, als docent werkzaam aan de London School of Economics, als bullshit-jobs heeft gekwalificeerd. Het zijn moderne beroepen in de sfeer van het managen ten behoeve van het financieel kapitalisme en de groei-economie.

Dit soort managers maakt onderdeel uit van de laag van onderdrukkers van hen op de werkvloer waar die zich ook bevindt, in fabriek, kantoor, zorg- of onderwijsinstelling. Zij zijn zelf improductief, maar vormen evenwel een aanmerkelijk deel van de ‘overhead kosten’ van een organisatie. Door dat soort managers worden ook universiteiten gerund. Aldaar wordt kwistig een deel van hun bullshit rond gestrooid. Waaraan ontleen ik dar?

Een van de Nederlandse universiteiten, de Erasmus Universiteit Rotterdam, presenteert zich al een aantal jaren via het maandblad Erasmus Magazine (EM). In het bijzonder sla ik acht op het nummer van 15 augustus 2013, uitgekomen met het oog op het informeren van de nieuwe cohorte studenten. In dat geval lijkt het een eenmalige uitvoering wat de inhoud aangaat van dit nummer. Het nummer draait ondermeer om de vraagstelling of er ook plezier in Rotterdam te beleven is. Het geeft als indruk dat studeren vooral te maken heeft met sport en spel, met mode, muziek en uitgaan. Vele voorgaande nummers hadden voor grote delen dezelfde soort inhoud…

De universiteit presenteert zich in het genoemde nummer als een instelling waar mensen moeten leren zich in bepaalde vormen te gieten. Het formatteren is dus al begonnen voordat de aankomende studenten de collegezalen van binnen gezien hebben. Wat leert EM van 15 augustus 2013 ondermeer?

Het taalgebruik moet worden afgestemd op wat men later gaat doen. Zo wordt duidelijk gemaakt dat men over de campus moet spreken en niet over het plein. Ook de kleding moet worden aangepast, leest men in ME. Met betrekking tot dat laatste krijgen de aankomende studenten het volgende aangeraden en ik citeer letterlijk: “Ga langs bij een plaatselijke VMBO, of een zaterdag uit in Hollywood of op het Stadhuisplein [Rotterdam]. Ligt er iets in de kledingkast wat je langs hebt zien komen? Direct weggooien!” Aldus wordt er gestuurd om zich te onderscheiden van het vulgus (het gewone volk).

De laatste tip aan de aankomende studenten is die met betrekking tot het netwerken. Het onderscheidingsproces gaat – zo leest men – gewoon door. “Studenten zijn over het algemeen ambitieuze en getalenteerde mensen, dus iedereen die je tegenkomt kan nuttig voor je zijn. Je moet nu weten wat een ander voor jou kan betekenen en andersom. Netwerken noemen we dat. Iedereen heeft zijn eigen nut, dus kom erachter wat dat is en voeg die persoon toe aan een van de vele sociale netwerken die je tegenwoordig haast verplicht bent om te gebruiken. Soms kom je ook mensen tegen aan wie je echt helemaal niets hebt. Die kun je het beste compleet uitbannen”.

Dit zou zo uit een cursus lean management afgeleid kunnen zijn. Hier wordt ongevoeligheid jegens hen die je niet kunt gebruiken gekweekt en egoïsme aangemoedigd. De eerste voorbereidende stappen op weg naar het vervullen van een bullshit-job zijn gezet (no-nonsense: geld verdienen).

Thom Holterman

Aantekeningen

[ 1 ]  Het interview met Marie Pezé is te lezen in Siné Mensuel, nummer 23, september 2013 en draagt als titel ‘Travaillez à armes égales’. Het beeldmateriaal is afkomstig uit het genoemde Siné-nummer. Pezé heeft een site opgezet over ‘lijden en werk’; klik HIER.

Dat bazen regeren door middel van angst en dat die visie samenhangt met ‘nieuwe’ managementmethoden, is ook in Nederland door gedrongen. Zie bijvoorbeeld wat Donald Kalff daarover uit de doeken doet in NRCWeekend van 14-15 september, 2013.

[ 2 ]  Over ‘lean denken’ kan men terecht bij enkele bedenkers ervan; zie ondermeer J.P. Womack and D.T. Jones, Lean Thinking: Banish Waste and Create Wealth in Your Corporation (2003), tweede druk, 2010. Het Engelse werkwoord ‘to lean’ kent een aantal vertalingen; een goed passende is in mijn ogen: ‘onder druk zetten’, wat de grondslag levert voor ‘bedrijfsvoering door middel van angst’.

[ 3 ]  Op welke manier Sjoerd van Hoorn het helemaal met de Nederlandse universiteit mis ziet gaan, is te lezen in zijn opinie in de Volkskrant; klik HIER. Wil men meer weten over bullshit-jobs waarover David Graeber spreekt, klik dan HIER.

Over taylorisme vindt men op deze site uitleg; klik HIER.