Frisse kijk op Peter Kropotkin

(door Walter Lotens, oorspronkelijk verschenen op DeWereldmorgen, illustratie van AZ-Quotes)

Dit is geen boek van maar over Peter Kropotkin (1842-1921) en dat is goed, want de ideeën van deze veelzijdige anarchist die met zijn levenstijd de 19^de en 20^ste eeuw overspande, worden nu bijna 100 jaar na zijn overlijden opnieuw geïmplementeerd en dat vaak door een zoekende generatie die zijn naam allicht nog nooit heeft gehoord, maar toch vaak vanuit dezelfde grote principes vertrekt. Het is zeker de verdienste van de Duitse filosoof en intercultureel pedagoog Michael Lausberg én van de kleine Utrechtse Kelderuitgeverij, gespecialiseerd in het brengen van anarchistische literatuur, en zijn vertaler Johny Lenaerts om deze figuur terug onder de aandacht te brengen, vooral dan omdat er in het Nederlands nauwelijks secundaire literatuur over Peter Kropotkin bestaat.

Anarchistisch communisme 

Het ideologische en politieke conflict tussen marxisten en anarchisten met als hoogte- of liever dieptepunt de splitsing in 1864 van de Internationale Arbeidersassociatie wordt meestal voorgesteld als een strijd tussen Michael Bakoenin en Karl Marx, maar ook Peter Kropotkin zal in dat conflict later – in 1864 was hij slechts 22 jaar – zeer eigen accenten leggen, waardoor hij gerekend wordt tot de stroming van ‘het anarchistisch communisme’, waaraan hij een belangrijke bijdrage heeft geleverd. Die ongewone en op het eerste gezicht contradictorische woordcombinatie beantwoordt aan Kropotkins intellectuele zoektocht naar een maatschappelijke constellatie waarin de waarden ‘gelijkheid’ en ‘vrijheid’ elkaar niet in de weg lopen.

De Italiaanse anarchist Carlo Cafiero zei het zo: ‘We zetten de woorden vrijheid en gelijkheid, twee gelijkwaardige begrippen waarvan de duidelijke betekenis geen misverstand toestaat, naast elkaar en zeggen: We willen de vrijheid, dat wil zeggen de anarchie en de gelijkheid, dat wil zeggen het communisme.’ (p. 111) Kropotkin verzette zich zowel tegen het individuele anarchisme van een Max Stirner (‘Mij gaat niets boven Mij’) als tegen het collectivistisch anarchisme van een Bakoenin, maar ook tegen het ‘wetenschappelijk’ socialisme van Marx en de politieke vertaling ervan door Lenin.

Tijdens de Russische revolutie keerde Kropotkin zich tegen het door Lenin gepropageerd concept van communisme dat hij ‘staatssocialisme’ noemde en als autoritair en elitair afwees. In Kropotkins eigen woorden: ‘Zelfs wanneer de dictatuur van de partij een geschikt middel zou zijn om het kapitalisme een slag toe te brengen (wat ik sterk betwijfel), dan is zij niet minder schadelijk voor de vorming van een nieuwe socialistische maatschappij.’ Daarnaast plaatste Kropotkin het anarchistisch communisme als politiek concept waarin het geheel van de staat, het kapitalisme en de hiërarchie opgeheven wordt, en door netwerken van vrijwillige verenigingen, arbeidersraden en gemeenten in zelfbeheer vervangen dient te worden. 

Wetenschapper en ideoloog

Auteur Michael Lausberg slaagt er naar mijn gevoel uitstekend in om aan de hand van korte, heldere hoofdstukken een beeld te schetsen van de maatschappelijke ontwikkelingen in tsaristisch Rusland waarin Peter Kropotkin als zoon van een adellijke familie opgroeide en waarin hij door zijn maatschappelijk engagement voor de onderdrukten in botsing kwam met het regime, gevangenisstraf moest ondergaan en uiteindelijk naar het buitenland is moeten vluchten. Hij stierf in 1921 na een lang leven waarvan hij vele jaren in Engeland heeft doorgebracht.

Kropotkin was niet alleen een gedreven anarchist die veel politieke geschriften schreef waaronder ‘Wederzijdse hulp, een factor in de evolutie’ en ‘De verovering van het brood’, maar ook een veelzijdig wetenschapper die geologische, geografische, biologische, historische, sociaalfilosofische, economische, ethische en literatuurwetenschappelijke werken in het Russisch, Duits, Frans, en Engels schreef. In zijn wetenschappelijk werk verzet hij zich fel tegen de sociaaldarwinistische vertaling van Darwin zoals Thomas Huxley dat deed met ‘The Struggle for Existence’ .

In de plaats van dat als factor voor evolutie te beschouwen plaatste hij daartegenover de wederzijdse hulp. Dit sociale gedrag zou voor hem het belangrijkste ‘wapen’ in de overlevingsstrijd betekenen. Deze denkpiste wordt in de hedendaagse wetenschapsbeoefening ook gevolgd door onder meer de Nederlandse primatoloog in zijn zoektocht naar ‘empathie’ bij dieren maar ook bij neurowetenschappers zoals Johan Hoebeke, die samen met dokter Dirk Van Duppen ‘De supersamenwerker’ schreef, waarin hij probeert aan te tonen dat de mens geen homo economicus is maar in wezen supersociaal is.

Volgens Hoebeke en Van Duppen zijn empathie en sociaal gedrag vroege verworvenheden in de evolutie. Dat meent ook Kropotkin volgens Michael Lausberg: ‘De mens was niet de uitvinder van de maatschappij, de maatschappij en het instinct van het sociale leven of de solidariteit werd hem al als erfenis doorgegeven door de soorten waar hij van afstamt en die aan zijn menswording voorafgingen.’ (p. 71)

Volgens de antropoloog Kropotkin zou niet de wederzijdse strijd maar de wederzijdse bijstand de ethische vooruitgang van de mens hebben bevorderd. 

Waardering en kritiek 

Dat zijn natuurlijk zeer ambitieuze en misschien wel wat speculatieve uitspraken van een wetenschapper die zich in zijn onderzoek en zijn voorbeelden soms heeft laten leiden door zijn ideologische gerichtheid. Dat stelt ook Michael Lausberg in zijn afsluitend hoofdstuk ‘waardering en kritiek’ vast waardoor dit boek gelukkig geen hagiografische allures krijgt. Lausberg stelt daarin dat het vooruitgangsoptimisme van Kropotkin en zijn zoektocht naar vermeende ‘wezensmatige’ gedragsstructuren hem wel eens verleid hebben tot conclusies die weinig met wetenschap en veel met ideologie te maken hebben.

Toch besluit Lausberg mijns inziens zeer terecht dat de actualiteit van Kropotkins denken niet gering is. Hij heeft het dan voornamelijk over de waarden van de wederzijdse hulp en de decentrale vrije overeenkomsten, het antikapitalisme, het antiautoritaire denken en handelen, alsook van de autonomie in eerste instantie in de persoonlijke omgeving vorm te geven. 

‘Hic et nunc’

Dat doet ook Mathijs van de Sande in zijn zeer interessant nawoord ‘Cultuurkabouter, essentialist of praktisch anarchist?’ waarin hij Kropotkins denken plaatst in een 21^ste eeuwse kader. Van de Sande trekt de lijn door van Kropotkin naar de Amerikaanse anarchist en ecologist Murray Bookchin, die mee aan de basis lag van een wereldwijde heropkomst van het libertaire municipalisme.

Zowel in het Koerdische Rojava als bij de Zapatisten in het Mexicaanse Chiapas als in het municipalisme van de Spaans rebelse steden zijn invloeden die teruggaan op het denken van Peter Kropotkin merkbaar. Op al deze plaatsen ontwikkelen er zich geleidelijk aan kiemen van libertaire maatschappelijke organisaties. Het gaat in al die gevallen niet om een verre toekomst – eerst de revolutie en dan volgt de klasseloze maatschappij vanzelf! – maar om een grootscheepse verandering waar men al, op basis van wederzijdse hulp, in de tegenwoordige tijd moet mee beginnen.

‘Kleine revoluties’ beginnen niet morgen, maar vandaag: in het hic et nunc. Dat gebeurt vandaag met vallen en opstaan in Chiapas, in Koerdistan, in Barcelona, Madrid en andere rebelse steden. Kropotkin zou zich zeker tevreden in zijn weelderige baard krabben, mocht hij dat nog kunnen meemaken.

Michael Lausberg, Het anarchistisch communisme, de filosofie van Peter Kropotkin, Utrecht: Kelderuitgeverij, 2019, 176 blz. ISBN 9789079395422, prijs: 15 euro