Energiezuinigheid, Een Vergeten Oplossing Tussen Andere Voorstellen: Soberheid
Soberheid, een pijler van de ecologische overgang? Een groeiend aantal deskundigen dringt erop aan energie te besparen. Soberheid blijft echter geminacht door politici. In een onderzoek levert Reporterre een aantal inzichten voor deze aanpak in de strijd tegen de klimaatverandering. In totaal worden vier voorstellen uitgewerkt. Die zijn door Hortense Chauvin voor de site Reporterre onder één noemer ‘verpakt’. Ik heb van elk van de vier voorstellen een samenvatting gemaakt. Die worden afgesloten met de link naar het afzonderlijke item. Op die wijze kan men een indruk krijgen van het gehele item over ‘soberheid’ en van elk van de vier voorstellen daartoe. [ThH]
(Door Thom Holterman, overgenomen van Libertaire Orde, illustratie: Ron Cobb, de iconische cartoonist van de counterculture is vorig jaar overleden)
Vier voorstellen
[1/4] Energiebesparing is essentieel voor het klimaat
Het debat over het energiebeleid in Frankrijk spitst zich toe op de keuze tussen kernenergie en duurzame energie. Maar het cruciale punt is het energieverbruik. De klimaatverandering zal niet tot staan worden gebracht zonder een vastberaden beleid om energie te besparen in combinatie met het veranderen van onze levensstijl.
Het begrip ‘soberheid’, dat door de oude filosofen, die het met geluk en wijsheid associeerden, op prijs werd gesteld, wint thans opnieuw aan belangstelling. Een groeiend aantal intellectuelen, verenigingen en instellingen (zoals Ademe, het Franse Agentschap voor Ecologische transitie) beschouwt het als een van de centrale elementen van een geslaagde energietransitie, die het mogelijk maakt te breken met de ‘beneveling’ van onze samenlevingen door ‘overvloed’ [‘beneveling’, want je zou denken dat er al zolang aan die overvloed wordt gewerkt, dat de maat bereikt is. Maar in het kapitalisme is er nooit genoeg, dus zal er eeuwig aan ‘overvloed’ gewerkt moeten worden. De vraag is dus: wanneer krijgen mensen dit door en zeggen ze met Jules Deelder: ‘Pleurt op, joh!!; thh.]
Concreet wordt met soberheid beoogd ons verbruik van energie en materiële goederen te verminderen door een grondige wijziging van ons gedrag en onze levensstijl. Het maakt deel uit van een collectieve aanpak, in die zin dat het de consumptiegewoonten die onze geïndustrialiseerde samenlevingen vandaag de dag ‘structureren’, ter discussie stelt. De consumptiedwang die via reclamezuilen en tv-toestellen wordt verkondigd – en voor veel mensen, zo lijkt het, het einde van hun horizon is – moet bij de kern worden bestreden: het bedrijfsleven en de aandeelhoudersvergaderingen, voeg ik toe.
In dit licht moet duidelijk zijn dat efficiëntie en ‘soberheid’ niet met elkaar moeten worden verward. Het begrip energiebesparing mag dus niet worden verward met energie-efficiëntie, dat meer een kwestie van technische verandering is. ‘Als we het over efficiëntie hebben, houden we hetzelfde productiemodel aan, maar verbruiken we minder kilowattuur (kWh) voor hetzelfde productieniveau. Met nuchterheid komt het model op losse schroeven te staan’, verklaart Pierre Galio, hoofd van de afdeling verantwoord consumeren bij Ademe. ‘Omdat energie-efficiëntie geen verandering van model vereist, vestigen besluitvormers er vaak hun hoop op. Maar alleen vertrouwen op technische innovatie om ons energieverbruik te verminderen zal een illusie zijn. In het algemeen stellen wij vast dat de energie die dankzij een grotere efficiëntie wordt bespaard, vaak voor andere doeleinden wordt aangewend. Dit staat bekend als het ‘rebound effect’. Het gaat om het effect van de vermindering van gunstige effecten van de nieuwe technologie of energie bezuinigende maatregelen. Waar komt dat door? Wel: ten gevolge van gedrags- of andere systemische reacties. Je laat bijvoorbeeld een energiezuinige lamp gemiddeld veel langer branden (voor de ‘gezelligheid’ hangt men ledverlichting in de tuin waar men niet zit). Daardoor wordt de energiebesparing teniet gedaan. Dit is een van de redenen waarom soberheid een must is: ‘Zonder dat zijn alle inspanningen op andere gebieden voor niets geweest’. Tot zover de eerste bijdrage. [Die is integraal in het Frans te vinden is op Reporterre.]
[2/4] Energiebesparing geminacht door politici
Hoewel van essentieel belang voor de ecologische overgang, blijft energiebesparing in het Franse overheidsbeleid aan de zijlijn staan [voor Nederland weet ik het niet, maar eigenlijk kan ik het me niet voor stellen dat het anders is; thh.]. Door voorkeur te geven aan technologische oplossingen, bestendigen de leiders de verkwistende maatschappij.
Volgens energiebesparingsdeskundigen is de terughoudendheid van de regering om soberheid te omarmen te wijten aan het feit dat het huidige economische model hierdoor op de helling komt te staan. In een verslag over het begrip ‘soberheid’ heeft het Franse Agentschap voor ecologische transitie (Ademe) opgemerkt dat vertegenwoordigers van het bedrijfsleven de neiging hebben technologie te zien als de enige manier om de klimaat- en milieucrisis op te lossen, zonder de mogelijkheid te overwegen ons verbruik van energie en materiële goederen te verminderen. De halsstarrigheid om het systeem van groei van het bruto binnenlands product (BBP) koste wat kost te handhaven, kan gevolgen hebben voor de door de regering gevolgde koers. Vele vertegenwoordigers van bedrijfsleven en overheid denken dat soberheid alleen een zaak van het individu is.
Langs de weg van individualisatie van de soberheid vindt depolitisering van de kwestie plaats. De politiek kan met zijn handen van het onderwerp afblijven… Zo is het volgende becijferd. De reductie van soberheid tot een persoonlijke benadering beperkt de effectiviteit ervan. Zonder een systemische verandering van onze infrastructuur en onze organisatiemethoden zullen de inspanningen om sober te zijn onvermijdelijk op een muur stuiten. Uit een studie van adviesbureau Carbone 4 bleek in 2019 dat een Fransman die het benodigde ‘besparend’ gedrag vertoonde, zijn of haar koolstofvoetafdruk met maximaal 25% zou kunnen verkleinen; de rest hangt af van transformaties van het socio-technische systeem die alleen op staatsniveau kunnen worden geïnitieerd [want het bedrijfsleven en kapitalisten zullen het niet uit zichzelf doen omdat het hun winsten afroomt; thh.]. Integraal vindt men dit betoog uitgewerkt op Reporterre.
[3/4] Hoe reclame en sociale normen ons aanzetten tot overconsumptie
Het is moeilijk om soberheid te omarmen zonder onze levensstijl te veranderen. Streven naar meer winst, steeds meer kopen, of meer reclame die ons daartoe aanzet, zijn allemaal nadelig voor energiezuinigheid.
Wij zijn in feite nooit rechtstreeks geconfronteerd met de gevolgen van ons productiesysteem, waarom zouden wij ons dan beperken? Dit maakt een ondoordacht gebruik van energie mogelijk. De verbeelding van ‘alles is mogelijk’, waarmee wij zijn groot gebracht, maakt het onmogelijk onze werkelijke behoeften ter discussie te stellen en vermenigvuldigt bijgevolg ons energieverbruik. Verwarmde terrassen, surfparken, digitale apparatuur… Alles in onze socialisatie waardeert het principe van concurrentie door accumulatie (aldus het citaat van een politieke wetenschapper). We groeien op met het idee ‘meer is beter’. Het gaat er niet om of je reist, maar om ver en vaak te reizen en de activiteiten tijdens die reis te vermenigvuldigen. Consumeren is een manier om te bestaan, om een beeld van jezelf te geven, om deel uit te maken van de maatschappij.
De sociale rol van consumptie werd al benadrukt door de Amerikaanse econoom Thorstein Veblen, die aan het eind van de 19e eeuw het concept van opzichtige consumptie ontwikkelde, die niet bedoeld is om een behoefte te bevredigen, maar om een hogere sociale status te doen gelden. Voeg daarbij de stroom van publicitaire middelen waarmee we worden doodgegooid. Uit het net van de consumptie geraken wordt daardoor een bijna onmogelijke opgave: naar schatting ontvangt een mens tussen 1.200 en 2.200 reclameboodschappen per dag… Integraal vindt men dit betoog uitgewerkt op Reporterre.
[4/4] Fietsen, telewerken, andere woonvormen… Welkom in een energiezuinige stad
Huisvesting, voeding, vervoer, dagelijks leven: er zijn vele manieren om energetische soberheid in onze samenleving te integreren. Volgens de experts kunnen we ook in soberheid goed leven, of juist door schonere lucht, schoon buitenwater en meer van dat soort zaken, zelfs beter. Hoewel concrete voorbeelden van energiezuinige gebieden ontbreken, hebben Négawatt, Virage Energie en het Shift Project scenario’s opgesteld waarin de contouren van energiezuinige samenlevingen worden geschetst. Deze drie verenigingen werken al enkele jaren aan maatregelen om ons verbruik te verminderen en hebben wegen geschetst om alternatieve modellen op te bouwen: samenlevingen waarin het energieverbruik sterk zou worden teruggedrongen, zonder dat die samenlevingen eruit zien als zwart-witfilms over de Sovjet-Unie. De integrale versie van dit onderdeel vindt u op Reporterre.
Hortense Chauvin (geplaatst 5 oktober 2021; integraal op de site Reporterre; vertaling van de samenvatting Thom Holterman.)
[Beeldmateriaal overgenomen uit het nummer van Reporterre.]