Ga naar de inhoud

Europese boerencrisis: over oorzaken en oplossingen

Op 7 september komen de Europese landbouwministers en Eurocommissaris Hogan in Brussel bijeen voor een speciale zitting over de prijsontwikkeling in de zuivel- en varkensvleessector [1]. Aanleiding zijn de toenemende financiële problemen en acties van melkveehouders, rundveefokkers en varkensboeren. De boeren en hun organisaties wijzen op de prijsdruk in de ketens, het wegvallen van de melkquota, de afgenomen afzet door de Russische boycot en de crisis in China, en de concurrentieverschillen tussen de EU-lidstaten als oorzaken. Maar wat voor oplossingen worden aangedragen voor de problemen?

17 min leestijd

Oorspronkelijk verschenen op supermacht.nl, foto melkdumping in Belgie van Vredeseilanden.be)

Sinds 2014 voeren Franse boeren en tuinders geregeld harde actie uit protest tegen te lage inkomens en te hoge bedrijfskosten [2]. Ze vinden dat ze onevenredig worden benadeeld door verwerkende industrie en retailers (prijsdruk) [3], overheid (belastingen, werkgeversbijdragen en duurzaamheids- en milieueisen) en goedkopere importen uit het buitenland (wegens ´valse´ concurrentie binnen de EU).

Vanaf 10 mei namen de acties in Frankrijk in aantal, schaal en heftigheid toe. Op die datum startte de blokkade van enkele slachterijen met als inzet verhoging van de boerderijprijzen. In de nacht van 21 op 22 juni volgde de blokkade van zo´n 200 Franse supermarkten door kwade melkveehouders, varkenshouders en andere agrariërs [4]. Een indringend protest tegen de prijsdruk door de elkaar beconcurrerende supermarkten waardoor de boeren hun melk, vlees en groente/fruit [5] alleen onder de kostprijs kwijt kunnen.

In de pers is uitgebreid bericht over de actiegolf die zich sindsdien over heel Frankrijk heeft uitgebreid en daarna in beperkte mate oversloeg naar een paar andere Europese landen [6].

Het is de boeren gelukt om hun problemen op de agenda te zetten op de agenda gezet van samenleving en politiek. De acties zorgden voor veel schade en overlast en dwongen de afnemers/inkopers en nationale regeringen soms tot (tijdelijke) schadebeperkende maatregelen [7].

Oorzaken en oplossingen

Over de oorzaken voor de benarde situatie waarin de boeren zich bevinden, lopen de meningen ver uiteen. Qua aangedragen oplossingen tekenen er zich grofweg drie denkrichtingen af:

1. Doorgaan op basis van individueel ondernemerschap, concurrentiekracht en marktverhoudingen (maximaliseren productie en drukken van kosten, verdere modernisering en schaalvergroting van bedrijfsvoering, eventueel specialiseren (niche-producten), overheidssteun door minder regeldruk; accepteren dat steeds meer bedrijven failliet gaan).

2. Invoeren van een ander marktmodel op basis van gedeeld groepsbelang (crisismanagementssysteem of volumereguleringssysteem uitgaande van productiebeperking en inkomenszekerheid; of aanpassing van het Europese mededingings- en landbouwbeleid door aanpak van ongelijke verdeling van marktmacht binnen de voedselketens).

3. Landbouw, veeteelt en visserij op een heel andere leest schoeien (ten dienste van mens, milieu, klimaat en biodiversiteit).

Ter illustratie van de discussie over de positie van boeren en telers in de sector en daarbuiten hieronder drie voorstellen – één voor elke oplossingsrichting.

Varken (foto Confederation Paysanne)

(foto Confederation Paysanne)

Ad 1: ** Werken aan innovatie en andere marktomgang (ten Have) **

In een recent Foodlog-interview gaf ex-voorzitter van de Nederlandse varkenshouders van LTO Nederland, Annechien ten Have, aan waarom er sprake is van een varkenscrisis en wat er volgens haar aan te doen valt [8].

Varkenscyclus . . . .

De varkenshouders zitten op dit moment op de financiële bodem van een klassieke varkenscyclus [9]. Investeringen leidden tussen 1982 en 2014 tot verdubbeling van het gemiddeld aantal biggen per worp en door de technologische ontwikkelingen is het aantal dieren dat één enkele werker of boer kan verzorgen gestegen. De toenemende schaalvergroting in Nederland zorgt elke tien jaar voor halvering van het aantal bedrijven van varkensfokkers en varkensmesters. Volgens ten Have blijven (door deze ¨keiharde survival of the fittest¨) alleen de meest efficiënte bedrijven bestaan.

Er worden hier (en in sommige andere EU-lidstaten) veel meer biggenkilo´s geproduceerd dan er in eigen land worden geconsumeerd. Dat betekent dat het meeste daarvan wordt geëxporteerd, vooral binnen Europa. Er zijn grote verschillen in kostprijs en aantal kilo´s tussen de varkenssectoren in de verschillende EU-lidstaten.

De Europese productie is gestegen, maar de vraag naar varkensvlees is gedaald door de economische crisis en demografische verschuivingen. Varkensvlees is nu nog wel het meest gegeten vlees, maar de populariteit van kippenvlees neemt toe.

. . . . in stand gehouden door politiek en boeren

Ten Have: ¨De politiek denkt liberaal, zodat voorstellen voor regulering van het aanbod onhaalbaar zijn. Dat betekent dat een legertje van vele tienduizenden boeren anticipeert op wat zij allemaal zien als omzet die zij denken te kunnen binnenhalen door de goedkoopste te zijn

Dit zorgt voor het huidige productiegedreven model inclusief schaalvergroting, varkenscyli en uitstoot van boeren. De sector behoort tot de internationale top wat concurrentiekracht betreft en de schakels vormen samen een efficiënte machine die voldoende en zo goedkoop mogelijk voedsel levert aan de consument. Maar de kostprijsstrategie gaat ten koste van het voortbestaan van bedrijven en op gebied van innovatie is er sprake van een tunnelvisie van schaalvergroting.

Als je als sector geen onderscheid aanbiedt, ontstaat er geen andere vraag en kun je het proces van varkenscyli en uitstoot niet tegen gaan. Ondanks de grote maatschappelijke (burgers willen geen varkensfabriek in de buurt) en financiële druk (boeren hebben schulden) waaronder de sector staat, worden alternatieve paden voor ontwikkeling van onderscheidende productiviteit nauwelijks verkend. En financiering daarvoor is heel moeilijk te verkrijgen.

Staand Europees beleid biedt geen soulaas

Als de Europese regeringen nu alleen inzetten op het doorvoeren van kostprijsverlagende maatregelen en meer exportpromotie (zoals boerenorganisaties als de LTO willen), dan resulteert dat in een totaal op efficiency gebaseerde competitieve sector die afhankelijk is van de export binnen de Europese Gemeenschap én naar de rest van de wereld.

Maar met die export goed aansluiten op internationaal gehanteerde normen en eisen kan problematisch zijn en we moeten ook rekenen op een (toenemend) effectieve concurrentie in het buitenland (lage kostprijzen door goedkoop GMO-houdend voer, lagere uurlonen, etc). Ook kunnen geopolitieke ontwikkelingen en economische crises zorgen dat je blijft zitten met je afzet zodat de afzetprijzen dalen.

Uitweg uit de impasse door innovatie en ketenbeheer

Ten Have wil af van de verstikkende werking van de prijsfocus om ruimte te scheppen voor innovatie van vleesproducten, de markt en de manier waarop partijen in de keten met elkaar omgaan. Ze gaat er daarbij van uit dat de sectorbedrijven dit zelf moet uitvoeren en dat de overheid hooguit faciliteert.

Ze denkt in termen van ¨afslagen en zijpaden¨ die kunnen zorgen voor economisch robuuste concepten waaruit hechte ketenverbanden ontstaan die nieuwe markten bedienen en een herkenbaar en onderscheidend product op de markt brengen, en die in staat zijn de voedingsmiddelenindustrie en -handel weg te trekken uit hun moordende onderlinge prijsconcurrentie.

Omdenken nodig

Omdat iedere schakel in de keten vast zit in het eigen denken, is de vraag wie de regie op zich kan nemen. Misschien kan dat een groepje enthousiaste mensen uit de gehele keten zijn die samen met de consument hiermee aan de slag gaat. Bijvoorbeeld via een tv-programma met de titel ¨Boer zoekt consument¨ en gefinancierd door de overheid (want niemand heeft hiervoor budget: niet de super, de verwerker, de banken, de voerproducent en de boeren al helemaal niet), zo besluit ten Have.

Rundvee (foto Confederation Paysanne)

(foto Confederation Paysanne)

Ad 2 a: ** Marktaanpassing door flexibele productiebeperking (EMB) **

Vice-voorzitter Sieta van Keimpema van de European Milkboard [9] stelt in een column op Foodlog [10] dat de marktconforme aanpak van de Europese Commissie en lidstaten de problemen in de zuivelsector verergert in plaats van oplost. Het vermindert niet het overschot aan boter, melkpoeder en kaas, dat is ontstaan door vraaguitval in Azië en Afrika en de Russische boycot. Het aanbod van zuivel overstijgt de internationale vraag naar zuivel en de financiële situatie van veel melkveehouders verslechtert [12]. Bovendien verhoogden veehouders hun melkproductie zelfs na afloop van het Europese melkquotum in april 2015 [13] om zo aan hun financiële verplichtingen te kunnen blijven voldoen. De melkprijs bevindt zich daardoor nu in ¨een vrije val¨, aldus Keimpema.

Het geliberaliseerde Europese beleid (Verdrag van Lissabon en EU-landbouwbeleid) breekt de hele sector af en tast zelfs de sterkste bedrijven aan. Flankerend EU-beleid – ook dat wat is gericht op het afstemmen van vraag en aanbod – faalt en kan de markten niet stabiliseren. Zo profiteerden niet de boeren maar de zuivelindustrie van de crisisregeling wegens de scherp dalende melkprijzen in 2014 (opslagregeling melkpoeder en boter). En het lukt de EU niet om boeren en telers tenminste een kostendekkende exploitatie te garanderen.

Market Responsibility Programme (EBM)

Begin dit jaar bleek echter dat effectief crisismanagement door productiebeperking (rauwe melk) [14] wel degelijk mogelijk is en op korte termijn effect heeft. Er is een Europees interventiesysteem nodig dat melkveehouders niet afhankelijk maakt van subsidies en toeslagen, en ervoor zorgt dat investeringen in de toegevoegde waardeproducten doorgaan zodat de Europese zuivelsector zich kan onderscheiden.

De European Milk Board ontwierp zo´n systeem: een crisismanagementplan [15] dat crisissituaties voorspelt aan de hand van een index van kosten en opbrengsten. Melkveehouders krijgen een bonus als ze in zo´n situatie hun productie afremmen en een boete als zij hun productie juist verder opvoeren. Na afloop van de crisissituatie, vervallen alle productiebelemmeringen weer.

Ketenvoordelen

Volgens de EMB garandeert zo´n beleidsinstrument groeimogelijkheden, efficiëntie én marktgerichtheid voor zowel melkveehouders, zuivelhandel als verwerkende industrie. Het is ook goedkoper dan het huidige opkoopsysteem en leidt niet tot overproductie en grote, prijsdrukkende voorraden. Ook gaat het uit van vrij ondernemerschap binnen een gezond gemanagede markt en gaat het verzwakking van de zuivelsector en verlies aan werkgelegenheid tegen, aldus van Keimpema.

Voorbeeld Canada

[Noot Supermacht-redactie:] Bovengenoemd indexsysteem is geïnspireerd door een Canadese volumereguleringssysteem [16]. Een citaat van Sieta van Keimpema uit 2009: ¨De melkveehouderij in Canada draait volledig kostendekkend en krijgt geen enkele subsidie. De markt is een gesloten geheel met productiequota en er is één organisatie die alle melk verhandelt. De overheid houdt toezicht op de organisatie waarin door boeren met melkfabrieken en supermarkten wordt onderhandeld over de melkprijs. Aan de hand van bedrijfsgegevens van een geselecteerde groep boeren wordt een gemiddelde kostprijs voor een liter melk berekend. Dat is meteen de absolute minimumprijs. Vraag en aanbod zijn op elkaar afgestemd en de stabiele prijzen werken gunstig uit voor iedereen: boer, overheid, belastingbetaler en consument. In Canada is geen sprake van een crisis op dit moment!¨

Kaswerker (foto Via Campesina)

(foto Via Campesina)

Ad 2b: ** Aanpassing mededingingsregels voor (meer) machtsevenwicht in keten  (NAV) **

De Franse boerenwoede richtte zich onder meer op de voornaamste afnemers: supermarkten en slachterijen. In Frankrijk wordt de detailhandel in toenemende mate gedomineerd door een beperkt aantal grote ketens (Carrefour, LeClerq, Casino en Système U) met hun hypermarchés. Door de grote inkoopmacht van deze afnemers en de beschikbaarheid van goedkopere producten uit het buitenland is de onderhandelingspositie van Franse boeren sterk aangetast [17].

Recente pogingen van de Franse overheid om met de afnemers van melk en vlees afspraken te maken over afnameprijzen lijken te stranden omdat sommige afnemers niet mee willen werken. Daarbij leveren deze maatregelen geen strukturele bijdrage voor het oplossen van de ongelijke marktmacht [18]. Follow the Money ziet meer in het ¨rechttrekken¨ van de concurrentieverstorende verhouding via aanpassing van de de Europese mededingingswetten. Boerderij-columnist van der Wekken [19] sluit daarbij aan en stelt voor dat (groepen van) boeren onderling prijsafspraken moeten kunnen maken om te komen tot meer evenwicht in de onderhandelingsposities.

Toestaan prijsafspraken en instellen ´producentenwaakhond´

De Nederlandse Akkerbouw Vakbond gaat nog verder en pleit voor het toestaan van prijs-, volume- en kwaliteitsafspraken door producentenorganisaties en het instellen van een Autoriteit Producent en Markt [20].

De mededingingswetgeving moet worden aangepast om de primaire producenten meer marktmacht te geven. Producentenorganisaties moeten daartoe prijs-, volume- en kwaliteitsafspraken kunnen maken en telers moeten gezamenlijk kunnen afzetten. Een Autoriteit Producent en Markt (APM) is nodig als ´producentenwaakhond´ om toe te zien op mogelijk machtsmisbruik in de handelsrelaties binnen de bevoorradingsketens. Deze moet ook het mandaat krijgen sancties op te leggen waar de positie van de primaire producent [21] in het gedrang komt. Vergelijkbaar met wat de Autoriteit Consument en Markt doet voor de consument.

In de UK zijn in die richting al stappen gezet met de instelling van een onafhankelijke toezichtshouder voor de relatie tussen supermarkten en hun leveranciers, de Groceries Code Adjudicator, en met het opleggen van een verplichte gedragscode die uitgaat van eerlijke handelspraktijken, inclusief sanctiemandaat [22].

VoedselAnders-logo
Ad 3: ** Naar eerlijke en duurzame voedsel- en landbouwsystemen (VoedselAnders) **

Een groot aantal organisaties uit Nederland en Vlaanderen onderschrijven inmiddels het manifest ¨Op weg naar eerlijke en duurzame voedsel- en landbouwsystemen¨ van het Voedsel Anders-platform [23] dat de vraag stelt hoe een echt duurzaam voedsel- en landbouwsysteem eruit moet zien, hoe we dat kunnen bereiken en hoe we als beweging in Nederland moeten samenwerken.

Industriële landbouw schadelijk

Het landbouwbeleid met zijn nadruk op productiviteit en specialisatie stimuleert wereldwijd vooral monoculturen, gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen, en transport over grote afstanden. De situatie is verslechterd sinds de neoliberale hervormingen in de jaren ´90, toen landbouw onderdeel ging uit maken van vrijhandelsverdragen. Door mondiale toepassing van het principe van de vrije markt werd ‘de laagste prijs’ maatgevend.

Niet in export maar in productie voor lokale en regionale markten ligt de kracht van het boerenbedrijf. Maar vrijhandelsverdragen verbieden overheden om eisen te stellen aan geïmporteerde producten op het gebied van milieu en dierenwelzijn zodat er een oneerlijke concurrentie ontstaat met lokale boeren die wel aan die eisen moeten voldoen. Duurzaam voedsel produceren voor een eerlijke prijs wordt zo onmogelijk gemaakt. Boeren in het mondiale Zuiden worden bovendien van hun eigen lokale en regionale markten verdrongen door dumping van gesubsidieerde producten uit het Noorden. En door de stijgende mondiale vraag naar veevoer en biobrandstoffen verliezen veel kleine boeren hun land en hun levensonderhoud (landroof heeft schrikbarende vormen aangenomen, ook in Europa).

Burgers en boeren hebben onder tussen steeds minder te zeggen over wat ze produceren en consumeren. In feite beheersen zo’n twintig transnationale bedrijven, de reuzen onder de zaadbedrijven, internationale graanhandelaren, verwerkende bedrijven en supermarktketens, nu het mondiale landbouw- en voedselsysteem. Zij hebben belang bij open grenzen en zo min mogelijk regelgeving. Hun economische én politieke macht bepaalt in grote mate de landbouw- en voedselmarkten, maar ook de richting van onderzoek, het landbouwbeleid en de wetgeving. Zij beslissen in hoge mate wat boeren produceren en wat burgers eten.

Voedsel anders, ander voedsel

Er zijn verschillende manieren waarop eerlijke en duurzame voedsel- en landbouwsystemen in de praktijk kunnen worden gebracht of al zijn gebracht:

1. Agro-ecologie,
2. Regionale voedselsystemen,
3. Een rechtvaardig handels- en landbouwbeleid,
4. Landrechten en grondpolitiek.

Samen werken aan de omslag

Op deze basis werken we samen aan een omslag in de praktijk, de wetenschap, de politiek en de maatschappij om te komen tot landbouw- en voedselsystemen die wereldwijd duurzaam en eerlijk zijn, waarin boeren en burgers meer zeggenschap hebben, waarin hun kennis en creativiteit benut wordt en hun waarden en aspiraties leidend zijn. Dit doen we omwille van het klimaat en de natuur, en omwille van alle huidige bewoners van deze wereld, maar ook omwille van toekomstige bewoners.

Meer lezen:
Boerderij ´dossier boerenprotesten´.
Foodlog ´dossier varkenshouderij´.
Foodlog ´dossier melkveehouderij´.
Vilt
La France Agricole
– ¨Olivier De Schutter: ‘Verandering in landbouw en voedsel komt van onderop’,¨ Duurzaamnieuws, 12 april 2014.
– ¨Franse telers beginnen eigen supermarkt,¨ AGF, 13 mei 2014.
– ¨Yes, there are peasants in Europe and their rights must be protected,¨ La Vía  Campesina, 22 juli 2015.
– ¨Milk Crisis: Small scale farmers’ opinions,¨ La Vía Campesina, 13 augustus 2015.
– ¨Oproep: laat supermarkt telers sneller betalen,¨ Agriholland, 18 augustus 2015.
– ¨EU-commissie Landbouw stoort zich aan marktonevenwicht,¨ Vilt, 20 augustus 2015.
– ¨Crise de l’élevage, La Confédération paysanne veut un changement de cap,¨ La France Agricole, 27 augustus 2015.
– ¨‘Push-pull’ landbouwmethode verdrievoudigt opbrengst (agroecologie),¨  Foodlog, 28 aug 2015.

Noten:
[1] Publicatie van de agendastukken (ST 3533/15) wordt binnenkort verwacht via DG Landbouw en plattelandsontwikkeling. Zie ook: ¨EU-commissie Landbouw stoort zich aan marktonevenwicht,¨ 20 augustus 2015 en ¨Geannoteerde agenda extra Landbouwraad 7 september 2015 (Dijksma (EZ) aan Tweedekamer),¨ Rijksoverheid, 28 augustus 2015. Net binnengekomen: Duitsland, Polen en Frankrijk willen dat de EU op 7 september met een concreet maatregelenpakket komt dat varkenshouders en melkveehouders op korte termijn soelaas biedt, zie : ¨Grootmachten vragen om steun in EU,¨ Boerderij, 31 augustus 2015.
[2] Een paar voorbeelden: ¨Franse boeren hebben buik vol van regeldrift regering,¨ Vilt, 25 juni 2014; ¨Franse boereninkomens dalen drastisch,¨ Foodlog, 2 juli 2014; ¨Franse groentetelers steken belastingkantoor in de brand,” Boerderij, 20 september 2014; ¨Frans boerenprotest van een nooit eerder geziene omvang,¨ Vilt, 07 november 2014; ¨Boycot Franse megastal door zuivelcoöperaties en supermarkten na acties van Confédération Paysanne,¨ Supermacht, 26 april 2015.
[3] Zie bijvoorbeeld ¨Komkommerteler, ‘Supermarkt maakt ons kapot’,¨ Follow the Money, 14 april 2014 en ¨Franse boeren slachtoffer van marktmacht ´hypermarchés´,¨ Follow the Money, 30 juli 2015.
[4] ¨Harde acties door Franse (melk)veehouders tegen supermarkten wegens voortgaande prijsdruk,¨ Supermacht, 23 juni 2015.
[5] Ook de financiële situatie van groente- en fruittelers is slecht. Zie bijvoorbeeld: ¨Fruittelers vragen opnieuw steun aan Europa,¨ Vilt, 22 juli 2015 en ¨Oproep: laat supermarkt telers sneller betalen,¨ Agriholland, 18 augustus 2015;
[6] In alle Europese landen ondervinden boeren en telers vergelijkbare problemen. En in een aantal daarvan is ook actie gevoerd bijvoorbeeld in Polen (¨Poolse zachtfruittelers slaan alarm over lage prijzen,¨ AGF, 23 juli 2014), België (¨Belgische boeren blokkeren steeds grotere wegen,¨ Financieele Dagblad, 30 juli 2015)); Ierland (¨North’s dairy farmers protest as price of milk is cut further,¨ Irish Times, 4 augustus 2015); UK (¨Milk price row: Aldi, Lidl and Morrisons vow to raise price paid to farmers,¨ Guardian, 14 augustus 2015). In polderland Nederland is er op 3 september een publieksvriendelijke actie bij het Binnenhof (¨Varkenshouders gaan de straat op,¨ Boerderij, 28 aug 2015).  
[7] ¨Britse supermarkten zwichten voor het boerenprotest,¨ Vilt, 17 augustus 2015 en ¨Spanje schiet noodlijdende melkveehouders te hulp,¨ Vilt, 24 augustus 2015. Het lukt niet altijd (meteen)… ¨Franse telers met lege handen uit prijsoverleg,¨ GF Actueel, 18 juli 2014.
[8] ¨Interview: Waarom zitten we met een varkenscrisis en is er wat aan te doen?,¨ Foodlog, 25 augustus 2015.
[9] Varkenscyclus.
[10] EMB.
[11] ¨Orden de zuivelmarkt door productie-interventie,¨ Sieta van Keimpema, in Foodlog, 10 augustus 2015.
[12] ¨FrieslandCampina boekt winst, terwijl zijn boerenleden lijden,¨ NRC, 28 augustus 2015.
[13] ¨In 1984 werd het quotasysteem ingesteld om productieoverschotten tegen te gaan. Boeren kopen een aantal quota op die hen het recht geeft dat jaar een bepaalde hoeveelheid melk te produceren. De boeren zijn aangesloten bij een melkcoöperatie die hun melk verwerkt tot een verhandelbaar product (zoals consumentenmelk, boter, kaas, toetjes). Op basis van de toegevoegde waarde van die verwerking wordt de kiloprijs van de geleverde boerderijmelk bepaald en krijgt de boer geld. Er is dus geen sprake van prijsonderhandelingen vooraf. De boeren zijn daarom afhankelijk van de inkoopmacht van de coöperaties (en indirekt van de supermarktketens)¨ [uit: ¨Melkveehouders tegen plan voor afschaffing van melkquota, deze herfst meer akties?,¨ Supermacht, 4 augustus 2009].
[14] Om hoge boetes te voorkomen (Superheffing) remden veel Europese melkveehouders hun productie af vlak voor afloop van het melkqoutum.
[15] Zie ¨Market Responsibility Programme,¨ EMB, 10 april 2015 en deze video.
[16] Zie: ¨Melkveehouders tegen plan voor afschaffing van melkquota, deze herfst meer akties?,¨ Supermacht, 4 augustus 2009.
[17] ¨Franse boeren slachtoffer van marktmacht ‘hypermarchés’,¨ Follow the Money, 30 juli 2015.
[18] ¨Le Groupement des Mousquetaires To Pay Farmers More For Meat,¨ 9 juni 2015; ¨Bodemprijs voor Franse melk biedt boeren weinig garantie,¨ Boerderij, 30 juli 2015 (update) en ¨Crise du porc : les cotations reprennent, sans les principaux acheteurs,¨ Le Monde, 17 augustus 2015.
[19] ¨Boer moet prijsafspraken kunnen maken,¨ van der Wekken (Boerderij), 19 augustus 2015.
[20] ¨Pleidooi voor supermarkt ´waakhond´,¨ NAV, 1 maart 2014; ¨NAV: machtsongelijkheid voedselketen aanpakken door ‘producentenwaakhond’ en telersafspraken,¨ Supermacht, 21 maart 2014 en ¨Eenzijdige focus NMa op lage consumentenprijs,¨ NAV, 8 februari 2013.
[21] In de visie van de NAV zou zo´n APM ook de positie moeten ondersteunen van primaire producenten in andere sectoren. De Nederlandse Vakbond Varkenshouders (NVV) en de Nederlandse Vakbond Pluimveehouders (NVP) zien wel wat in dit plan.
[22] Groceries Code Adjudicator. Zie ook hier: ¨Moving to Fair Food Supply Chains, learning from UK¨, Traidcraft, februari 2014.
[23] Voedsel Anders Manifest en ¨Voedsel Anders Manifest: Op weg naar eerlijke en duurzame voedsel- en landbouwsystemen,¨ Supermacht, 20 juni 2015.