Ga naar de inhoud

We mogen het idee van vrijheid niet aan uiterst rechts overlaten

Waarom de antivaxxerbeweging zo goed in het neoliberale model past

10 min leestijd

Door Sergio Bologna, oorspronkelijk verschenen bij Analyse & Kritik, (*) vertaling globalinfo.nl (altijd dol op donateurs) Foto: Tyler Merbler, CC BY 2.0 In de VS culmineerde de alliantie van Trumpistisch rechts en de anti-vaccinatiebeweging onder de strijdkreet “vrijheid” in de bestorming van het Capitool in Washington in januari 2021.

Wie het presidentschap van Donald Trump heeft gevolgd, met name de campagne tijdens de pandemie, die tot zijn nederlaag leidde, zal hebben gemerkt hoe vasthoudend Trump zelf en zijn aanhangers waren in de bewering dat zij de vrijheid verdedigden. Vrijheid is een mantra van de Amerikaanse geschiedenis. In de periode van de confrontatie tussen de blokken werd de term vrijheid bijvoorbeeld vereenzelvigd met alles wat het communisme niet was. Vooral met de vrijheid van de markt, het tegendeel van communistisch dirigisme.

Het begrip vrijheid, dat door de Franse Revolutie was ingesteld als de hoogste waarde en het grondbeginsel van het burgerlijk bestaan, was reeds in de loop van de 19e eeuw omgevormd tot een vrijheidsbegrip dat de essentie van een bepaalde economische en institutionele orde tot uitdrukking bracht. Van een waarde voor de identiteit van een klasse, de burgerlijke klasse, werd het een waarde voor de identiteit van het kapitaal, terwijl de subalterne klassen het vaandel van de “solidariteit” hoog hielden.

Hoe vrijheid rechts werd

Wat er tegenwoordig gebeurt, is zelfs nog wat anders. De reden is dat het idee van vrijheid dat door extreem-rechts – waartoe ook Trump behoort – wordt bepleit, zich moet vertalen in gedrag dat door de “Multitude” wordt erkend (1). Deze multitude ontbeert specifieke klassenkenmerken en is het resultaat van zowel het einde van de tegenstelling tussen het model van de westerse democratie en dat van de communistische regimes, dat later de tegenstelling tussen “rechts” en “links” werd, als de ontbinding van de middenklasse en de versplintering en verdeling van de arbeidersklasse.

In die zin moet vrijheid niet langer worden opgevat als een regelrecht synoniem van een bepaalde sociale, economische en institutionele orde, maar moet zij worden voorgesteld als de “natuurlijke” substantie van een mensheid die op zoek is naar zuivere welvaart. Bijgevolg ontwikkelt het zich tot het recht van het individu om te doen wat nuttig is voor hemzelf, niet alleen buiten elke regel, orde of principe om, maar ook buiten de overweging van de Ander: Bijgevolg heeft het individu het recht te doen wat hij of zij wil, zonder zich erom te bekommeren of zijn of haar gedrag in het voordeel of in het nadeel van anderen is. Want de Ander bestaat alleen door de confrontatie met hem aan te gaan, op voet van gelijkheid, met gebruikmaking van hetzelfde recht in eigen voordeel. Als hij niet gelijkgesteld is aan mij, laat ik mij gelden; als hij dat wel is, bevecht ik hem om mij te laten gelden.

Dit is de essentie van het idee dat wordt vertegenwoordigd door de beweging die vaccinatie weigert (2), dat uitgedrukt wordt in haar gedrag en propaganda: ik doe wat ik wil, waar ik wil. Daarom is de beweging om vaccinaties te weigeren een uiting van extreem-rechts. Het omvat mensen die verschillende en tegenstrijdige politieke ideeën hebben, maar zij zijn allen vast overtuigd van wat het juiste idee van vrijheid is: iedereen heeft het recht te doen wat hij wil, en niemand heeft het recht het hem te verbieden, en zeker niet dat dispositief dat wij de staat noemen. (We mogen de beweging voor het weigeren van vaccinatie niet verwarren met de protesten tegen de “Groene Pas” (3). Het feit dat zij erin geslaagd is deze zaken te vermengen, heeft extreem-rechts de leiding gegeven op straat).

Het wordt steeds duidelijker dat de beweging die vaccinatie weigert, in de kern een beweging tegen de staat is. Daarin staat zij niet alleen. Het wordt dus begrijpelijk dat ook anarchistische tendensen affiniteit met deze beweging hebben ontwikkeld. Maar het is niet de anarchistische afwijzing van de staat die deze beweging domineert. In de VS hebben het rechts van Trump en de anti-vaccinatiebeweging samen een grote kracht ontwikkeld. De aanval op het Capitool in januari 2021 was daar de duidelijkste uiting van. Als dan in Rome de fascistische aanval op de vakcentrale CGIL en de poging om het Palazzo Chigi (4) te bereiken uit de demonstratie tegen de weigering van inenting komen, sluit de cirkel zich: van de aanval op het Capitool in Washington op 6 januari 2021 tot de aanval op de CGIL in Rome op 9 oktober 2021; van “Wij veroveren Washington” tot “Wij veroveren Rome”. In Rome herinnert de aanval op de vakbonden overigens aan de Camere del lavoro die honderd jaar geleden door de fascisten werd verwoest en in brand gestoken. (5)

Vaccinatieweigering en klassenmaatschappij

De vaccinatieweigeringsbeweging heeft geen klassenkarakter, maar past perfect in het verschijnsel van de ontbinding van de middenklasse en de arbeidersklasse, de crisis van de middenklasse en de transformaties van de arbeidswereld. Maar ook hier openbaart zij zich als een beweging die geen enkele verwijzing naar een specifieke economische orde lijkt te hebben, terwijl zij in werkelijkheid met precies één versie overeenkomt: het neoliberale model. De staat verloochenen is de openbare diensten verloochenen en bijgevolg er impliciet mee instemmen dat gezondheidszorg, watervoorziening, onderwijs, enz. niet in openbare handen zijn. Want dan nemen de kosten die nodig zijn om de diensten in stand te houden iets van mij weg ten bate van anderen. Alles moet dus in handen worden gegeven van particuliere ondernemingen, en wie niet kan betalen heeft het aan zichzelf te wijten.

Zijn eigen gedrag baseren op de overtuiging dat iedereen het recht heeft te doen wat hij wil, is de meest radicale manier om alle waarden te ontkennen waarop de arbeidersbeweging, het socialisme, in één woord “links” zijn gebouwd; het ontkent de waarde van het mutualisme (6), van de solidariteit.

Het probleem van de openbare gezondheidszorg wordt door de vaccinatieweigerbeweging opgelost met een vereenvoudiging: iedereen regelt het zoals hij wil, de volksgezondheid is mijn probleem niet, ik moet alleen aan mijn eigen gezondheid denken, er is geen gezondheidswetenschap, net zoals er geen wetenschap is, bijgevolg kan er geen regulerende macht zijn die gebaseerd is op een kennis die dieper gaat dan die waarover het individu verondersteld wordt toch al te beschikken en die volledig vervat is in de bevestiging van zijn individuele vrijheid.

Het idee dat de vrijheid van het individu om voor zichzelf te denken op zichzelf al kennis is, zelfs waardevoller kennis dan die van veronderstelde “deskundigen” – opgevat als functionarissen van een staatsmacht of dienaren van multinationale farmaceutische bedrijven – ontkent bekwaamheid, onderwijs, wetenschappelijk onderzoek. Het betekent overgeleverd zijn aan de genade van de markt. De individuen die zichzelf zien als wezens die hun bestaan niet baseren op relaties maar op individualisme, zijn in feite degenen die de meeste kans lopen hun vrijheid te verliezen, vooral met betrekking tot werk: door solidariteit, gemeenschap en wederkerigheid te ontkennen, presenteren zij zichzelf als objecten van ongebreidelde uitbuiting. Zij plaatsen zichzelf in de contractueel zwakste positie op de markt: die van de alleenstaande individu.

De fanatieke verdedigers van hun eigen individuele vrijheden vertrouwen zich volledig en onbewust toe aan de markt, die niet zal aarzelen hen te verpletteren en hen te veroordelen tot een onzeker bestaan als “werkende armen”. Denken dat men vrij is en zich dan in een zwakke positie bevinden, niet tegenover de oude ondernemer maar tegenover krachten zonder gezicht of naam, zet aan tot het ontstaan van fantasieën: Niet de dynamiek die inherent is aan de concrete machtsverhoudingen in de samenleving, maar duistere en vijandige machten die de wereld om mij heen opnieuw vormgeven en “tegen mij” samenspannen. Ik weet niet wie ze zijn, maar ik weet dat ze bestaan, want iemand moet verantwoordelijk zijn voor de schade die ik lijd.

Gezondheid en solidariteit

Maar om welke reden sluiten mensen die zich beroepen op min of meer vage “linkse” waarden zich bij deze kliek van onverantwoordelijken aan? Dit onderdanige gedrag is des te minder begrijpelijk omdat in onze traditie van ervaringen, strijd en onderzoek, zowel het probleem van de openbare gezondheidszorg als het probleem van de epidemieën reeds lange tijd worden bestudeerd.

Om een voorbeeld te geven: Sinds het midden van de jaren zeventig bestaat het tijdschrift Epidemiologia e prevenzione (Epidemiologie en Preventie). Het is een uiting van de beweging die politieke en juridische strijd heeft gevoerd die heeft geleid tot de erkenning van de risico’s van aan giftige stoffen blootgestelde werknemers als beroepsziekten. Het tijdschrift is opgericht om gezondheidswerkers in de provincie te onderwijzen in de strijd tegen de arrogantie van farmaceutische bedrijven en industrieën die de schade ontkennen die zij in productieprocessen aanrichten. Het doel was de strijd aan te binden met een model van openbare gezondheidszorg dat uitsluitend gebaseerd is op grote, hooggespecialiseerde klinieken en particuliere ziekenhuizen die alleen openstaan voor degenen die zich dure therapieën kunnen veroorloven.

We hoeven niet onze toevlucht te nemen tot samenzweringstheorieën om de misdaden van de farmaceutische bedrijven aan de kaak te stellen: het marxistische concept van winst is voldoende. We hoeven ons ook niet aan te sluiten bij de anti-regeringsactie van de Fratelli d’Italia (7) om de bezuinigingen op de gezondheidszorg door de regering Draghi aan de kaak te stellen. De strijd voor een gezondheidsstelsel dat ten dienste staat van alle burgers, met zorgcentra over het hele land, voor een preventiebeleid dat gebaseerd is op verantwoordelijkheid jegens anderen, is al sinds een halve eeuw onze strijd.

—————-

Sergio Bologna schrijft over de nieuwe zelfstandigheid, de industriële samenleving en de geschiedenis van de arbeidersbeweging. Hij was actief in de operaistische stroming van het Italiaanse marxisme in de jaren zestig en zeventig en is nu lid van de redactie van Sozial.Geschichte.

(*) Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd door de redactie van Officina Primo Maggio, die in de traditie staat van de operakrant Primo Maggio (1973-1989), op haar website: www.officinaprimomaggio.eu. De volledige Duitse vertaling verscheen bij Sozial.Geschichte Online. De versie hier is met ongeveer een derde ingekort en licht bewerkt.

Noten:

1) Multitude = menigte / multipliciteit; in hun boeken “Empire” (2000) en “Multitude” (2004) beschreven Antonio Negri en Michael Hardt de multitude als een pluriforme menigte, een potentiële macht die het web van sociale relaties zou kunnen politiseren door middel van collectieve actie en een nieuwe progressieve kracht zou kunnen worden.

2) Terwijl deze scène in Duitsland bekend staat als “Querdenker”, gaat het in andere talen vooral om de weigering van vaccinatie: “no-vax” (Italië), “antivacunas” (Spanje), “anti-vaccine” (VK).

3) Italiaanse naam van het in de EU erkende vaccinatiebewijs (QR-code in Nederland). Werknemers in overheids- en privébedrijven hebben er pas vanaf 15 oktober 2021 toegang toe.

4) Op 9 oktober 2021 was er een aanval op de linkse vakbondsfederatie CGIL vanuit de demonstratie tegen vaccinatie. Palazzo Chigi is de officiële residentie van de minister-president.

5) “Kamers van Arbeid”: plaatselijke vakbondsverenigingen die sinds het einde van de 19e eeuw in Italië bestaan en die, naar het voorbeeld van de Franse bourses du travail (arbeidsbeurzen), zowel als arbeidsbeurs en als belangenbehartiger van de werknemers* moesten fungeren. Vandaag de dag zijn zij de vakbondscentra van de CGIL in alle regio’s van Italië.

6) Mutualisme staat voor wederzijdse en alomvattende steun in de arbeidersbeweging. Het omvat de coöperatieve gedachte, maar gaat veel verder dan dat.

7) Broeders van Italië, extreem-rechtse partij opgericht in 2012.