Ga naar de inhoud

Oekraïne: twee oorlogen tegelijk is lastig kiezen

De oorlog in Oekraïne woedt verder, en dat geldt ook voor de discussie over de vraag wat voor positie we daarin kiezen. In Konfrontatie lezen we een pleidooi van Bender om partij te kiezen voor Oekraïne tegen Rusland, en daarbij de Westerse steun aan Oekraïne minstens op de koop toe te nemen. In het Westerse kamp is meer ruimte voor vrijheid en emancipatie, dus verdient dat Westen voor Bender de voorkeur.(1) Daarop volgde al snel een reactie van Eva Bardi dat dit geen goed idee is: Oekraïne is gewoon een proxy, een plaatselijke zaakwaarnemer, voor de VS dat via Oekraïne oorlog voert tegen Rusland.(2) Ik ga de argumenten in deze twee artikelen niet in detail ontrafelen. Ik ontrafel liever de oorlog zelf, al doe ik ook dat slechts in zeer grote lijnen.

18 min leestijd

(Door Peter Storm, overgenomen van Konfrontatie foto april 2022 Manhhai, Flickr CC2.0)

Wat is dit voor conflict? Welnu, om te beginnen, het is niet zomaar een conflict, het zijn er minstens twee. Dat maakt stelling nemen ingewikkeld. Maar complexiteit is niet iets om weg te wuiven ter wille van ons gemak als commentator en partijkiezer. Better face it.

Koloniale oorlog, antikoloniale vrijheidsstrijd

Wat zijn de twee conflicten? Rusland voert enerzijds een koloniale oorlog tegen Oekraïne. Doel is niet enkel het toebrengen van een militaire nederlaag aan de Oekraïense staat. Doel is het verdwijnen van die staat als zelfstandige politieke entiteit. Oekraïne was een Russische kolonie, onder de Tsaar, en het werd dat al snel weer na de vestiging van het Bolsjevistische bewind. Oekraïne dekoloniseerde, maar op een vrij oppervlakkige manier, toen de Sovjet-Unie – de incarnatie van Russische overheersing, doorgevoerd met een wisselende mix van botheid en flexibiliteit – in 1991 aan haar eigen economische verrotting bezweek en de concurrentie met de VS en haar bondgenoten niet meer aan kon en bezweek. Veel van de interne politiek in Oekraïne kan gezien worden als strijd om de vormgeving van de onafhankelijkheid, over de vraag ook hoe de banden met de voormalige koloniale overheerser er uit dienden te zien. Dat hierin fel nationalisme opkwam is evident. De anti-Russische strekking daarvan is verklaarbaar uit de historische rol die de Russische overheersing eeuwenlang had gespeeld. De rechtse strekking ervan is ook niet vreemd, waar de Russische overheersing zich decennia lang als ‘communistisch’ en dus als ‘links’ presenteerde. En tja. Wie stelling neemt tegen de Russische boze buurman, zal makkelijk steun vinden bij precies die mogendheid voor wie de strijd tegen Rusland al dan niet verpakt met anticommunisme, een strategisch hoofddoel was en is: bij de Verenigde Staten dus.

Interne conflicten brachten weerzin wegens corruptie en autoritair bestuur samen met anti-Russisch – en historisch dus zeer verklaarbaar! – Oekraïens nationalisme. Dat leidde uiteindelijk tot een omwenteling in 2014, de Maidan-revolutie, een machtswisseling waar de VS en ook de EU actieve steun aan verleende maar die daarmee nog niet als een CIA-staatsgreep kan worden weggezet. Rusland zag Oekraïne hiermee verder wegglijden uit haar invloedssfeer, en in het Westerse kamp belanden. Russisch president Poetin lanceerde een operatie om dan tenminste de Krim weer bij Rusland in te lijven. Toen de nieuwe Oekraïense regering lomp beleid tegen Russisch-sprekenden in Oekraïne dreigde door te voeren, misbruikte Rusland de onvrede daarover, hielp een gewapende strijd te organiseren en daarmee twee zogenaamde Volksrepublieken op poten te zetten in het oosten van Oekraïne. Dat was in 2014, en daarmee was feitelijk de Russische strijd tegen Oekraïne een feit. Oekraïne poogde de Volksrepublieken – informeel feitelijk ingepikt door Rusland, al zou formele annexatie tot 2022 op zich laten wachten – te heroveren, maar dat mislukte door Russisch overwicht en Oekraïense militaire zwakte. De Oekraïense staat heeft sindsdien hard gewerkt om die te verhelpen, en met forse Westerse steun, deels in NAVO-verband, is dat ook gelukt. Nee, Oekraïne werd geen NAVO-lid, maar uitgebreide samenwerking was en is er dus wel. Dat neemt allemaal niet weg dat Oekraïne stond tegenover een poging van Rusland om de greep over haar voormalige kolonie te herwinnen.

Dat is ook de betekenis van de aanval die Rusland op 24 februari 2022 op Oekraïne inzette: herovering, herstel van de Russische koloniale overheersing. De aanvalsoorlog was gericht tegen de Oekraïense onafhankelijkheid, en op zoiets als een Oekraïense zelfstandige identiteit zelf. Poetin zelf ontkende in 2021 al rechtstreeks dat er zoiets bestaat als een Oekraïense nationale identiteit. ‘… toen ik gevraagd werd naar Russisch-Oekraïense betrekkingen zei ik dat Russen en Oekraïners een volk zijn – een enkel geheel.’(3) Alsof de Russische president dat bepaalt.

De leus waaronder Poetin zijn koloniale oorlo0g is gaan legitimeren was hoogst misleidend: ‘denazificatie’. Teveel linkse mensen vatten dit op als een misschien wat lomp gepraktiseerde poging van Rusland om Oekraïne te ontdoen van extreem-rechtse militaire formaties zoals de Azov-militie, en van andere nazi-invloed en –symboliek. Aan nazi-invloed en extreem-rechtse symboliek was en is in Oekraïne helaas geen gebrek. Voorbeelden zijn die Azov-militie, maar ook de talloze standbeelden van Oekraïense nationalisten en fascisten uit de jaren 1940. Maar Ruslands ‘denazificatie’-leus misbruikte de afkeer van dit op zichzelf reëel in Oekraïne aanwezige fascisme. De claim was niet de – op zichzelf juiste! – bewering dat Oekraïne veel te veel ruimte bood aan fascisten en fascistische symbolen. De Russische claim was dat Oekraïne als een zelfstandige nationale identiteit een product was van fascistische manipulatie, alsof er al niet in de negentiende eeuw pleidooien voor Oekraïense identiteit en onafhankelijkheid klonken, hardhandig door de tsaristische autocratie onderdrukt. Wie zich profileerde als Oekraïens was in deze redenering een nazi, of minstens een product van nazi-manipulatie en daarmee doelwit voor heropvoeding of liquidatie. Wat ‘denazificatie’ heette, was en is feitelijk de-Oekraïnisatie.

Denk niet dat ik dit zomaar verzin. Ik citeer uit een manifest dat op RIA Novosti, een persbureau in Moskou, verscheen in april 2022: ‘Denazificatie zal onvermijdelijk verschijnen als de-Oekraïnisering – de verwerping van de kunstmatig verdeelde etnische component van zelf-identificatie..’ En in hetzelfde artikel: ‘In tegenstelling tot, zeg, Georgie en de Baltische staten kan Oekraïne, zoals de geschiedenis heeft laten zien, niet bestaan in de vorm van een nationale regering, en pogingen om het als zodanig “op te bouwen”, leiden natuurlijkerwijs tot Nazisme’… Dit is allemaal misschien niet letterlijk staatsbeleid. Maar zoiets verschijnt niet op RIA Novosti als het niet iets van de motivatie van de heersers weerspiegelt.(4)

Daarmee zitten we toch vrij dicht in de buurt van een recept voor genocide, of minstens van een vorm van gelijkschakeling die met een zodanig koloniaal geweld doorgedrukt wordt dat genocide niet heel ver uit de buurt is.(5) Relevant hier is ook het karakter van de Russische staat en haar leiding: steeds openlijker fascistisch, met haar retoriek van nationaal reveil tegen existentieel gevaar, met haar afgedwongen nationale loyaliteit, met haar repressie van andersdenkenden, met haar afgedwongen patriarchale normen en haar onderdrukking van alles wat daar buiten valt. Als zo’n staat en staatsleiding een oorlog begint, dan liggen massamoorden, deportaties en intense repressie in bezet gebied zeer voor de hand. Daarvan is inmiddels dan ook overvloedig bewijs.

Rusland voert in Oekraïne dus een koloniale oorlog die met fascistische praktijken gepaard gaat. Linkse, radicale , anarchistische en niet te vergeten antifascistische mensen kunnen naar eer en geweten wat mij betreft niet anders dan deze oorlog afwijzen, de Russische ambities een spectaculaire mislukking toewensen, en daar een bijdrage aan proberen te leveren. Gekoloniseerde of door kolonisering bedreigde bevolkingen staan in hun recht als zij hun kolonisatie afwijzen en er tegen vechten, en dat geldt ook voor mensen in Oekraïne. Als we dat erkennen voor Vietnamezen tegen Frankrijk en de VS, als we dat erkennen voor Angolezen tegen Portugal, voor Algerijnen tegen Frankrijk, voor Indonesiërs tegen Nederland en voor Oost-Timorezen en voor Papua’s tegen Indonesië, voor Palestijnen tegen Israël en voor Koerden tegen Syrië, Turkije, Irak en Iran, dan zie ik niet in waarom we dat niet zouden erkennen voor Oekraïners tegen koloniale mogendheid Rusland.

Rusland rechtvaardigt haar aanvalsoorlog op nog een manier: als noodweer tegen dreigende Westerse hegemonie en agressie. Rusland accepteerde niet dat Oekraïne zelfs maar op termijn lid zou worden van de NAVO. Veel linkse mensen vinden dat Russische verlangen legitiem, en tonen daarmee enig begrip voor de Russische agressie. Ik denk dat dit begrip niet nodig is. Je kunt de NAVO als Westers imperialistisch, door de VS gedomineerd bondgenootschap geheel en al afwijzen – wat ik bij deze doe – zonder daarmee automatisch Rusland een excuus te gunnen om Oekraïne binnen te vallen. Het wordt tijd om eens te kijken naar de bredere geopolitieke context waarin Rusland haar aanvalsoorlog voert.

Rusland beoogt Oekraïne wederom tot de status van Russisch kolonie te brengen. Dat past in breder beleid zoals Rusland dat na 1991 vormgeeft, zwabberend onder president Jeltsin, steeds consistenter vanaf 2000 onder president Poetin. Ruslands heersers, onder Poetins leiding, willen herstel van het Russische rijk. Ze willen de heerschappij terug die het met het verval van de Sovjet-Unie is kwijt geraakt. Ze willen dat de zelfstandig geworden Sovjet-republieken op zijn minst pro-Russische regeringen hebben en aldus informeel haar overwicht handhaven waar het nog bestond, herwinnen waar het verloren ging. Regeringen die zich te onafhankelijk betonen jegens Rusland, kunnen worden bedreigd, zelfs militair aangevallen zoals Georgië in 2008 ondervond toen haar regering dacht op een achternamiddag enkele autonome en door Rusland ‘onder haar hoede’ genomen regio’s hardhandig tot de Georgische nationale orde te brengen.

Rusland reageert ook hardhandig als in haar buurlanden – voormalige koloniën, zoals Belarus en Oekraïne – protestbewegingen aandringen op meer vrijheid en democratie, minder corruptie en vaak ook meer afstand jegens Rusland. We noemden al de Maidan-revolutie in Oekraïne. Relevant is hier ook de omvangrijke protestbeweging in Belarus in 2020 toen president Loekasjenko de verkiezingen zo opvallend vervalste dat honderdduizenden mensen maandenlang protesteerden, demonstreerden en werden afgetuigd door oproerpolitie. Loekasjenko werd in zijn, helaas uiteindelijk voorlopig succesvolle, onderdrukking, krachtig ondersteund door Poetins Rusland, dat geen vrijheidslievende omwenteling in haar buurland Belarus wilde, uit angst dat het vrijheidsvuur naar St Petersburg en Moskou zou overslaan. Naast de koloniale ontkenning van Oekraïense identiteit onder dat valse motto van de denazificatie is hoogstwaarschijnlijk ook angst voor de vrijheid waarvan in Oekraïne in zekere mate sprake is, en in Rusland nauwelijks tot niet, een drijfveer in de Russische politiek. Het is een drijfveer waarvoor vrijheidslievende en solidaire, anarchistische en linkse mensen, geen enkel begrip voor hoeven op te brengen. Laat Poetin maar lekker bibberen voor revoltes in buurlanden – en in Rusland zelf. Tot boze menigten hem er gewoon eens uit gooien.

NAVO, Rusland, proxy-oorlog

Maar die NAVO dan? Is die dan geen probleem? Jazeker. De NAVO-uitbreiding dient de strategische belangen van de VS dat maar wat graag het voormalige koloniale rijk van Rusland tot speeltuin van Westerse en door Amerikaanse militaire macht beschermde multinationale ondernemingen omvormt. Daarbij past een politieke orde waarin de politieke macht niet al te zeer is vergroeid met plaatselijke topondernemers, de zogeheten oligarchen. Die vergroeiing biedt immers geen ‘gelijk speelveld’ voor internationaal opererende, in Westerse landen gevestigde bedrijven. Dit is de achtergrond van de ‘strijd tegen corruptie’ die Westerse regeringen zo graag proclameren. Corrupt is de band tussen Poetin en de oligarchen zeker. Soortgelijke patronen zie je in tal van andere landen in de regio, en natuurlijk ook elders. Maar de strijd tegen die corruptie dient gewoon andere zakelijke belangen die de VS en haar bondgenoten beter uit komen. Iets soortgelijks geldt voor de ‘democratie’ waarop Westerse regeerders aandringen. Een gekozen regering, een rechterlijke macht die niet puur naar de president luistert, een van die president onafhankelijke pers – het biedt een politieke orde waarin Westerse ondernemingen meer hun gang kunnen gaan dan in een autocratisch land waar elke vergunning via het presidentiële paleis geregeld moet worden op basis van vriendjespolitiek en familiebanden. Neoliberaal beleid, in een liberaal-democratisch bestuurd politiek bestel, op afstandsbediening indirect gedomineerd door de VS – dat is het NAVO-imperium zoals dat vorm aan het krijgen is in grote delen van het voormalige Russische imperium.

Natuurlijk vindt Rusland dat niet leuk: ze wil immers haar koloniale bezittingen en daarmee ook haar status van grote mogendheid terug, en de NAVO-macht staat inmiddels in de weg. Maar het is niet zo dat Rusland haar koloniën terug wil vanwege die NAVO. Het is niet aannemelijk dat, zonder de NAVO in de buurt, Rusland geen belangstelling zou hebben voor haar voormalige koloniën, geen ambities om die te heroveren, direct of indirect. De NAVO is volgens Rusland een sta-in-de-weg. En natuurlijk doet Rusland alsof het louter reageert op de NAVO-uitbreiding. Maar haar koloniale ambitie is niet louter reactief. Dat Rusland zich op termijn niet neer zou leggen bij haar status als ex-grote mogendheid, kon je in 1992 ook bedenken, en sommige mensen deden dat toen ook. Het is precies omdat mensen in voormalige Sovjet-republieken en in landen van het vroegere door de Sovjet-Unie geleide Warschaupact bang waren voor herleving van Ruslands overwicht, dat veel van hen NAVO-lidmaatschap nastreefden als een soort verzekering tegen Ruslands ambities. De NAVO-uitbreiding was geen simpel Amerikaans project dat Oost-Europese landen inlijfde. Het waren regeringen in Oost-Europese landen zelf die de NAVO in wilden. Daarmee hebben die landen de ene opperheer ingeruild voor een andere, de ene vorm van overheersing door een andere, met de bevolkingen van die landen hoe dan ook als slachtoffer. Maar het gaat niet aan om alleen de NAVO, de VS en het bijbehorende imperialisme als actief element te zien, en Rusland als enkel en alleen reactief of zelfs slachtoffer te presenteren. Er is sprake van twee strijdende en botsende imperiale machten, Rusland en de VS. Geen van beiden zijn ook maar enige steun, support of sympathie waardig.

Lastige vraag

En nu wordt het dus lastig. Want de oorlog in Oekraïne – een antikoloniale vrijheidsstrijd zoals we zagen – vindt plaats in deze context van rivaliteit tussen Rusland enerzijds, VS/EU/NAVO anderzijds. De koloniale/antikoloniale oorlog waarin we wel degelijk een voorkeur hebben voor een Russische nederlaag, is tegelijk een inter-imperialistisch conflict tussen mogendheden waartussen we maar beter geen enkele voorkeur kunnen uitspreken. We zien in Oekraïne een koloniale veroveringsoorlog door Rusland, waartegen verzet van Oekraïense zijde legitiem is. Maar die oorlog is tegelijk een proxy-oorlog, waarbij Oekraïne de rol van proxy voor de VS met verve vervult. En in die oorlog gun ik geen van beide kanten succes, Rusland niet, en de VS – en proxy Oekraïne, voor zover dat als proxy optreedt! – dus ook niet. Zo bezien steun ik de Oekraïense kant dus tegelijk niet en wel. Marxisten roepen nu wellicht dat dit erg dialectisch is. Ik ben slechts een simpele anarchist, en stel dus gewoon maar vast dat het een ingewikkelde toestand is.

Toch kunnen we hier wel uit komen, met wat historisch inzicht plus wat creativiteit. Nieuw is dit namelijk helemaal niet. Sterker: elke koloniale onafhankelijkheidsstrijd speelt zich af in een context die haar tegelijk een proxy-karakter mee geeft. Gaan we de Vietnamese antikoloniale strijd tegen Frankrijk en de VS wegwuiven als proxy-oorlog, omdat de Sovjet-Unie en soms ook China zeer omvangrijke wapenhulp aan de Vietnamese verzetslegers gaven? Natuurlijk gaven die landen steun, niet omdat ze zo principieel voor de antikoloniale vrijheid waren maar omdat ze via die strijd de VS hoopten te verzwakken, en omdat ze Vietnam na vertrek van Frankrijk en VS als deel van hun invloedssfeer hoopten te kunnen benutten. Ik vond en vind het terecht dat bewapende Vietnamezen aan het Franse en Amerikaanse kolonialisme hardhandig een eind maakten. Maar ik vind steun aan het toenmalige Russische imperialisme en aan maoïstisch China – destijds achter alle revolutionaire leuzen wel degelijk al een imperialisme-in-wording – helemaal niet nuttig en goed, ook niet waar die machten dat Vietnamese verzet bewapenden. Dat een antikoloniale vrijheidsstrijd tegelijk proxy-oorlog is, en dat je bij zoiets tegelijk wel en niet kunt kiezen tussen strijdende partijen, is dus niet zo nieuw. Waarmee nog geen antwoord is gegeven hoe linkse en radicale mensen verstandig met deze tegenstrijdigheid omgaan…

Een compleet en sluitend antwoord op dit vraagstuk heb ik niet. Misschien wel een richting. Mensen in Oekraïne vechten tegen kolonialisme, en dat is terecht. Waar we die strijd rechtstreeks kunnen ondersteunen, is dat een goed idee. Levering van humanitaire zaken aan mensen ter plekke zodat ze het verzet beter vol houden is prima, levering van wapens en ander militair-gerelateerd spul eventueel ook – waar dat door solidaire mensen zelf gebeurt. Zeggen dat we willen dat Oekraïens antikoloniaal verzet een terechte strijd is, en dan niet helpen om die strijd te winnen, is nauwelijks serieus.

Maar die hulp dienen we dus niet uit te besteden aan ‘onze’ regeringen, aan de NAVO, aan de VS! Want precies die Westerse steun versterkt de proxy-dynamiek van de oorlog, en dat is een reactionaire dynamiek. Hoe meer Oekraïens verzet afhankelijk is van wapenleveranties door Westerse staten, hoe meer dat verzet onder invloed en zelfs toezicht van die staten komt te staan. Westerse wapens maken het weliswaar makkelijker om Rusland te verslaan. Maar ze scheppen tegelijk banden en verplichtingen waarmee Oekraïne steeds meer een Westerse pion op een geopolitiek schaakbord wordt.

Ik geloof ook niet dat we perse tegen zulke wapenleveranties moeten ageren: nu hard roepen dat er geen Westerse wapens naar dat land moeten terwijl Rusland doorgaat Oekraïne te bestoken, klinkt al heel snel als partij kiezen voor de Russische aanvallers. Veel beter is het om zelf, langszij de Westerse steun, zelf support-operaties op touw te zetten, zoals vanuit anarchistische kring her en der ook wel gebeurt. Hoe meer support Oekraïens antikoloniaal verzet – gewapend en civiel – rechtstreeks krijgt van linkse, radicale, anarchistische solidariteitsnetwerken, hoe meer de afhankelijkheid van Westerse staten en hun wapenleveranties wordt ondermijnd. Het is evident dat die solidariteitsnetwerken momenteel zo zwak en fragiel zijn dat ze totaal niet in staat zijn om Oekraïense strijders ook maar bij benadering te voorzien van wat ze nodig hebben. Dit hangt natuurlijk samen met de zwakte van linkse, radicale en anarchistische bewegingen-van-onderop sowieso. Laten we in ieder geval die zwakte zo goed mogelijk bestrijden en die bewegingen helpen versterken. Dat is sowieso een goed idee, oorlog of geen oorlog.

Ook niet onbelangrijk bij dit alles: steun voor antikoloniaal Oekraïens verzet betekent nog geen steun aan Oekraïne’s regering en staat! Sterker: die zijn voor een diepere bevrijding obstakels, geen bondgenoten. Dat antikoloniaal verzet belangrijk is, dat daarom die strijd tegen Rusland terecht wordt gevoerd, betekent helemaal niet dat andere thema’s daarmee naar de achtergrond mogen. En bij die andere thema’s verschijnt de Oekraïense staat als tegenstander, als vijand, en niet als bondgenoot. Te denken valt aan de promotie van reactionair nationalisme, de ruimte die fascisten – echte fascisten, niet de fantomen uit Poetins fantasie – in Oekraïne krijgen. Te denken valt aan het neoliberale overheidsbeleid waarmee bijvoorbeeld arbeidsrechten systematisch worden afgebroken. Oekraïne’s regeerders misbruiken de oorlog om hun macht te versterken tegenover de eigen, via nationalisme tot loyaliteit gepushte, bevolking. In dit soort zaken horen we tegen de Oekraïense regering en tegen extreem-rechts aldaar stelling te nemen, zoals we stelling nemen tegen fascisme, neoliberalisme, afbraak van arbeidsrechten waar dan ook. En ja, hoe zeer ik ook erken dat mensen in Oekraïne de wapens opnemen en hanteren tegen de Russische agressors en bezetters, het recht om dienst te weigeren verdient evenzeer erkenning! Een staat die haar bevolking dwingt om voor de ‘vrijheid’ te vechten, dient immers niet de vrijheid maar enkel alleen de macht van die staat zelf. De externe vrijheid tegen Rusland verdedigen, en intern de vrijheid en de solidariteit vertrappen? Daar dienen we de Oekraïense staat en regering niet mee te laten wegkomen.

We hebben dus eigenlijk drie dingen tegelijk te doen: 1 de rechtvaardige verzetsstrijd van mensen in Oekraïne tegen Russische koloniale oorlog erkennen en steunen; 2 de oorlog tussen de twee imperialistische machtsblokken, de proxy-dimensie van de Oekraïense oorlog, afwijzen en tegenwerken; 3 de bevolking in Oekraïne ondersteunen in haar strijd tegen haar eigen autoritaire en neoliberale machthebbers en tegen de potentiële fascistische machthebbers van morgen. Geen kleine taak, en helemaal geen eenvoudige. Maar een beweging die zich sowieso een andere wereld ten doel stelt, dient niet te veel te klagen als een onderdeel van die strijd een beetje moeilijk is.

Noten:

(1) Bender, ‘Weet je vijand te kiezen’, Konfrontatie, 24 november 2022, https://konfrontatie.nl/thema-s/linkse-discussie/weet-je-vijand-te-kiezen

(2) Eva Bardi, ‘Klammheimliche Freude’, Konfrontatie, 9 december 2022, https://konfrontatie.nl/thema-s/linkse-discussie/klammheimliche-freude

(3) Vladimir Poetin, ‘Article by Vladimir Putin “on the Historical Unity of Russians and Ukrainians’, Kremlin.ru, 12 juli 2021, http://en.kremlin.ru/events/president/news/66181

(4)Een Engelse vertaling van deze giftige bagger lees je via: ‘From the archives: Kremlin’s moutopiece RIA publishes Russian fascist manifesto’, The New Voice of Ukraine, 13 augustus 2022, https://english.nv.ua/nation/kremlin-s-mouthpiece-ria-publishes-russian-fascist-manifesto-50231047.html Het Russische origineel: https://ria.ru/20220403/ukraina-1781469605.html Titel: ‘Wat Rusland met Oekraïne zou moeten doen’. Meer over de tekst, haar auteur Timofey Sergeytsev en het persbureau waar diens tekst verscheen via Suzanne Sternthal, ‘Manifesto published in Russian media reflects Putin regime’s ruthless plans in Ukraine’, The Conversation, 14 april 2022, https://theconversation.com/manifesto-published-in-russian-media-reflects-putin-regimes-ruthless-plans-in-ukraine-181006

(5) zie ook: New Lines Institute/ Raoul Wallenberg Centre for Human Rigjhts, ‘An Independent Legal Analysis of the Russian Federation’s Breaches of the Genocide Convention in Ukraine and the Duty to Prevent’, mei 2022,
https://newlinesinstitute.org/wp-content/uploads/English-Report.pdf