Het herstel dat nooit kwam

(Eind augustus geschreven voor het komende nummer van Buiten de orde)

Die kwaartaalberichten van het CBS zijn onderdeel van een politiek spelletje over of de economie nu groeit of niet. Als de economie dat namelijk wel doet, al is het maar 0,1 procent, wordt dat gezien als bewijs dat de regering goed bezig is en de economie de goeie kant uit gaat. Maar helaas, voor hen, er was 0,2 procent krimp (zie CBS-website). Voor het vierde achtereenvolgende kwartaal was de economie dus aantoonbaar aan het achteruitgaan. Officieel zit een economie in een recessie als dat twee keer achtereen gebeurt… Extra pijnlijk voor de Nederlandse regering was dat economie van de rest van de Europese landen voor het eerst wat beter was gaan lopen. Nergens echt flinke groeicijfers, zoals voor de crisis begon, maar toch een duidelijk verschil. Het verschil wordt onder meer verklaard uit de hoge huishoudschulden in Nederland (lees de hypotheken voor particuliere huizen) en het stringente bezuinigingsbeleid. Ook waren er volgens het CBS zo’n 150.000 werklozen bijgekomen (ten opzichte van een jaar eerder), waarmee de werkloosheid op ruim 8,5 procent komt, wat sinds jaren niet vertoond is.

Beide cijfers zijn uiteraard ook nog danig geflatteerd. Groei/krimpcijfers worden berekend aan de hand van de indicator Bruto Binnenland Product (BBP), die allerlei belangrijke effecten en kosten buiten beeld houdt. En de werkloosheidscijfers bevatten bijvoorbeeld niet de zzp-ers die te weinig opdrachten hebben om te overleven, maar nog niet de stap nemen om een uitkering aan te vragen (uw schrijver spreekt hier uit ervaring). Een organisatie als het Platform voor Duurzame en Solidaire Economie (PDSE) pleit al jaren voor het gebruik van indicatoren die een eerlijker beeld geven, en geeft daarvoor veel praktische alternatieven.

In werkelijkheid is het allemaal nog een graadje erger dus. En dan is er nog het mysterieuze begrip ‘consumentenvertrouwen’, dat in Nederland ook maar niet positief wil worden. Kort door de bocht betreft dat de verwachting die huishoudens hebben over de toekomstige ontwikkeling van de economie, wat van doorslaggevende rol is voor de beslissing om wel of niet geld uit te geven (gesteld dat je dat hebt). Het wordt door CBS bijgehouden aan de hand van enquêtes met vijf simpele vragen. Rutte probeerde de index in april omhoog te praten (filmpje) door te roepen dat het nu echt weer tijd was om een leuke auto te kopen, maar dat had eerder het tegenovergestelde effect.

Begrotingstekort

De achterblijvende groeicijfers zullen ook gevolgen hebben voor het begrotingstekort dat Nederland volgend jaar binnen de EU zal scoren. Het is nu haast zeker dat dat ver boven het door de Europese Commissie gehanteerde maximum van 3 procent zal komen. Nederland had van de Europese Commissie al uitstel gekregen tot 2014 om dat plafond te halen. Maar zit dan dus toch met een probleem, hoewel de rijkste landen binnen de Eurozone dat in het verleden straffeloos mochten overtreden, met name omdat Nederland van andere landen nadrukkelijk geëist heeft dat het zich daar aan zou houden. Het standaard recept om het begrotingstekort terug te dringen, is meer bezuinigingen, maar die voeren nu dus juist tot het verder inzakken van de economie. Ziedaar de vicieuze cirkel waar de polder in terecht is gekomen. Een van degenen die zich daar over lustig maakte, was de Amerikaanse econoom en nobelprijswinnaar Paul Krugman. In zijn column in de New York Times vergeleek hij de economie van Nederland met die van België en kwam tot de conclusie dat je beter – zoals in België – jarenlang geen echte regering kunt hebben, dan het gekloot dat de Nederlandse regering voortbrengt. Ook de BBC en Al Jazeera hebben venijnige reportages gemaakt over de Nederlandse huizencrisis. En ter vergelijking: in 2007, voordat deze crisis begon, was er nog een begrotingsoverschot.

Ook het veelbesproken sociaal akkoord, dat de regering met o.a. de vakbonden sloot en beloofde wat minder te bezuinigen als de bonden zich niet tegen het beleid zouden verzetten, is gebaseerd op de verwachting dat de economie herstelt. Als de groei niet intreedt, kan het akkoord officieel naar de schroothoop verwezen worden. Dat zou dan het interessante tafereel opleveren dat de vakbond in Nederland weer echte oppositie moet bedrijven. We kunnen niet wachten…

Om de begrotingseisen van de EU in te lossen, gaat de Nederlandse regering in ieder geval door met bezuinigen. Officieel moet er 6 miljard ingeharkt worden, maar er wordt al voorspeld dat dat eerder 8 miljard wordt. Het zal niemand verrassen dat ze vooral gaan halen bij wie zich moeilijk kan verweren en juist niet bij degenen die het makkelijk zouden kunnen velen. Op prinsjesdag zal daar meer duidelijk over worden, maar hoe eerder dit kabinet het loodje legt, hoe minder schade ze zouden kunnen veroorzaken.

Woningmarkt

Een van de weinige statistische lichtpuntjes was, zo werd beweerd, dat het eindelijk wat beter ging met de verkoop van woningen. Jarenlang daalden de prijzen van te verkopen woningen, wat een reden was dat de verkoop drastisch stagneerde. In juli 2013 zouden de prijzen voor het eerst sinds lange tijd weer gestegen zijn, zo meldde het CBS en ook zouden er meer huizen verkocht zijn. Daarmee komen ze echter slechts op het niveau van 2003, tien jaar geleden dus. Bovendien werd al snel opgemerkt dat ook dit nieuws geflatteerd was. Op jaarniveau is er tot eind juli nog altijd 17 procent minder verkocht dan in 2012 (en dat was bepaald geen goed jaar). Tekenend is ook de voornaamste reden voor de oplevende verkoopcijfers die bijvoorbeeld BNR-columnist Rob Jansen geeft: de stijgende huren! Daardoor kiezen mensen er sneller voor om maar wat te gaan kopen.

De woonbond sloeg alarm met het bericht dat ook steeds meer huurders in de problemen komen door het kabinetsbeleid dat de woonlasten laat verhogen.

Nieuwste buzzword in de hele woningmarktdeskundologie: ‘verliesaversie’. Dat reduceert de hele zooi tot een psychologisch probleem, maar wordt kennelijk door de statistische instellingen serieus genomen.

Over de grens

Elders is het allemaal niet veel beter. Wat de macrocijfers betreft doet de VS het goed maar het is algemeen bekend dat dat vooral komt door de ongekende kapitaalsinjecties die de Federale Bank daar sinds jaren aan het plegen is (ter waarde van het bizarre bedrag van 80 miljard dollar per maand). Elk teken dat ze dat ‘Quantitative Easing’ programma gaan afbouwen zorgt voor een veelzeggende grote commotie op de beurzen. Bovendien valt er ook heel wat af te dingen op de werkgelegenheidscijfers die de VS produceert, en die de regering gebruikt als leidraad voor het afbouwen van de geldpomperij. Ook Japan (vreemd genoeg nog steeds de derde economie in de wereld) is overgestapt op zo’n ‘quantitative easing’ programma, wat een grote gok is omdat het tot onverwachte effecten kan leiden op onder andere het gebied van inflatie. En de Europese Centrale Bank speelt dit spel nu dus ook. Dit soort machtige blokken/landen kan dat doen omdat hun munten sterk zijn en ze daardoor haast ongestraft geld kunnen bijdrukken. Maar dat kan niet eeuwig duren, en dat lijkt de crisis wel te doen. Sommige linkse economen voorspellen dan ook dat de leuke cijfers in de VS binnenkort kunnen omslaan (*1).

Wat ook onheilspellend is voor mainstream economen, is dat de economie van de BRIC-landen weer aan het kwakkelen raakt. Dat zijn de vier grote ‘opkomende economieën’. Drie van de vier zitten in een neerwaartse spiraal, terwijl ze nu net de motor geacht werden te zijn voor het herstel van de ingekakte wereldeconomie. Vooral India lijkt in een regelrechte crisis te geraken, China groeit nog wel, maar veel minder en er wordt hier en daar gewezen op een gruwelijke huizenbubbel die zich daar aan het vormen is. Als die barst, gaat de hele wereld het merken. Verklaring voor de terugval van de BRIC-landen (en ik heb mijn wijsheid ook voornamelijk uit de Financial Times, die z’n artikels meest niet gratis online heeft waardoor er hier niet naar verwezen kan worden) is dat veel van het geld dat in de westerse economieën is gepompt, naar de BRIC’s gevloeid is omdat daar de rendementen hoger waren. Nu er sporen van licht herstel in ‘het westen’ opdoemen, gaat dat kapitaal weer net zo hard de omgekeerde richting uit. Hoe dan ook, er wordt alweer gesproken over een nieuwe Azie-crisis, die in 1997 verwoestende gevolgen had voor de landen in Zuid-Oost Azië. Vergelijkbare beelden doemen op voor Zuid-Amerika nu de Braziliaanse economie weer neerwaarts gaat. De ware volksopstand in Brazilië, ontstoken door de verhoging van de prijzen voor openbaar vervoer die schielijk ingetrokken werd, spreekt wat dat betreft boekdelen.

Met de grote bedrijven, inclusief de banken, gaat het trouwens ondertussen wel  heel  goed, mocht u zich daar zorgen over maken. de winsten lopen op, bonussen worden genereus uitgedeeld en de zakenkranten kunnen koppen plaatsen als “Wall Street Returns to Era of Big Profites”(FT 20 juli 2013).  Deze ogenschijnlijk vreemde tegenstelling is uiteraard typisch voor kapitalistische verhoudingen, en wordt versterkt doordat de bedrijven steeds minder belastingen betalen.

Europa

Ook het zogenaamde herstel in Europa is penibel, los van de vraag of je wel op zo’n BBP mag koersen. Het gaat iets minder slecht met de crisislanden die de Trojka over zich heen hebben gekregen, maar daar ging het dan ook waarlijk abominabel mee. Bovendien zijn er ook daar voortdurend nieuwe tegenvallers. Spanje, zag bijvoorbeeld het aandeel ‘giftige leningen’ bij banken in juni alleen maar toenemen. De Franse regering kon voor het eerst sinds tijden weer een positief groeicijfer tonen, maar dat was minimaal. Duitsland boert relatief het beste, en doet dat de hele crisis al en iedereen weet hoe dat komt. Met een sterke exportpositie, lage lonen en vakbonden die zo mogelijk nog onderdaniger opereren dan de Nederlandse, kun je je handelsoverschot binnen de EMU aardig handhaven. Ook wat Duitsland betreft zijn er echter zwartkijkers, die veelal naar andere indicatoren kijken. Bijvoorbeeld de inkoopmanagersindex (PMI) die aangeeft wat bedrijven verwachten aan orders binnen te halen. Die haalde in juni de laagste stand sinds oktober 2009 (en voor alle Europese landen sinds September van dat jaar) (bron). Of de ZEW-index in Duitsland, die in juli volgens het Financieele dagblad (van 17 juli 2013) op 36,3 kwam: “De analisten waren somberder over de economie dan vorige maand” concludeert de krant droogjes. Bovendien is een van de belangrijkste exportmarkten waar Duitsland op drijft die van de auto’s en die ontwikkelt zich  zacht gezegd problematisch. Er is een ware veldslag gaande tussen Frankrijk en Duitsland om de positie op deze markt, waarbij Frankrijk nieuwe Mercedes-types verbiedt omdat ze niet aan milieu-eisen voldoen. Voor het milieu is het inkakken van deze sector uiteraard een zegen.

Nog wat

Over de actuele economische ontwikkelingen zou je eindeloos door kunnen gaan. Gelukkig staat de omvang van Buiten de Orde dat niet toe, dus sluit ik maar af met een paar losse flodders.

De BBC bericht over de loonontwikkeling in de EU en komt tot de conclusie dat gemiddeld in de gehele EU lonen met 0,7 procent gedaald zijn. Voor het Verenigd Koninkrijk zijn de cijfers een achteruitgang van gemiddeld 5,5 % (“The figures, which were requested by the Labour Party and collated by the House of Commons library, show average hourly wages have fallen 5.5% since mid-2010, adjusted for inflation.”) Maar dan komt het “Only Greek, Portuguese and Dutch workers have had a steeper decline in hourly wages, the figures showed. ” Dat wil gewoon zeggen dat de Nederlandse lonen, op die in de crisis-landen Griekenland en Portugal na, het hardst zijn gedaald in Europa. 

Bepaald dramatisch is de officiële mededeling van de Ecuadoraanse president Rafael Correa dat het Yasuni-project is mislukt. Dat had een waarlijke omslag kunnen betekenen in de omgang met fossiele brandstoffen en de bijbehorende co2-uitstoot die de voornaamste bron voor de klimaatchaos is. Diep in het oerwoud van Ecuador is een grote hoeveelheid aardolie ontdekt. Het gebied is echter ongelofelijk kwetsbaar en huist een van de grootste voorraden aan biodiversiteit in de wereld. Het voorstel van Ecuador was daarom om die voorraad gewoon in de grond te laten zitten als er internationaal geld gedoneerd zou worden om de gedorven inkomsten gedeeltelijk te vergoeden. Ecuador is immers een arm land en heeft dergelijke inkomsten hard nodig om sociale uitgaves te bekostigen. De rest van de wereld zou er baat bij hebben omdat de biodiversiteit behouden zou blijven en de uitstoot van broeikasgassen achterwege zou blijven. Maar er werd nauwelijks gereageerd op het voorstel.

Een van de meest opmerkelijke herrijzenissen temidden van de huidige crisis, is die van de neoliberale ideologie. Toen de crisis aanbrak, dacht iedereen dat die het einde zou betekenen voor de ‘marktsisten’. In werkelijkheid zijn ze weer sterker dan ooit. De Amerikaanse economische historicus Philip Mirowski heeft een opzienbarend boek uitgebracht dat uiteenzet hoe dat in zijn werk is gegaan. Ik heb het voornemen om elk hoofdstuk van dit uitzonderlijke boek grondig samen te vatten en te recenseren op www.globalinfo.nl

Een ander incident dat verontrusting wekt, is de mysterieuze ‘glitch’ bij de – oh ironie –  beurs voor IT-bedrijven Nasdaq in New York op 22 augustus. De handel lag uren stil, wat miljarden omzet scheelde. In dezelfde week waren er problemen bij de optiebeurs in Chicago en werd een computer van Goldman Sachs slachtoffer van een virus (of hack?) waardoor er plotseling massaal ‘verkeerde opdrachten’ voor koop of verkoop de wereld in werden gestuurd.
The Independent heeft het ook over glitches, in meervoud, en het is duidelijk dat deze business in toenemende mate afhankelijk is geworden van computertechonologie die breek- en kwetsbaar is. Het zou allemaal hilarisch zijn, ware het niet dat de hele wereldeconomie tegenwoordig meegesleept kan worden als dergelijke panne aanhoudt. Het wachten is op de ‘perfect storm’ van politieke, economische en milieu-crises en dat vervolgens de techniek het ook begeeft… in 2010 was er op de algemene Wall Street beurs een ander soort ‘glitch’:  de apparaten bleven functioneren, uitstekend zelfs, maar sloegen op hol. Meer dan 80% van de handel in aandelen en aanverwanten in de VS geschiedt door computers, die geprogrammeerd zijn om bijvoorbeeld automatisch te kopen of verkopen als bepaalde koersen veranderen. Dit gaat natuurlijk steeds sneller (je kunt immers winst maken op koersveranderingen, die vervolgens zo weer om kunnen slaan) en heet High Frequency Trading. Net als met de naamgenoot op het spoor, kunnen de gevolgen groot zijn als er iets uit de bocht vliegt. In mei 2010 ging het voor het eerst flink mis met wat de Flash Crash werd gedoopt. De DOW-Jones index kelderde zoals letterlijk nooit tevoren, een triljard (dat is duizend miljard) aan aandeelwaarde werd vernietigd en de handel moest worden stilgelegd. Lang bleef onduidelijk wat er nu precies de oorzaak van de crash was, maar dat het te maken had met handelscomputers die op elkaar waren gaan reageren, was wel duidelijk. Wie even vermakelijke als angstaanjagende boeken over deze wereld wil lezen, kan te rade gaan bij economisch journalist Scott Patterson. Hij schreef eerst ‘The Quants’ (over hoe wiskunde-nerdjes de aandelenhandel hadden overgenomen ‘and nearly destroyed it’) en recentelijk ‘Dark Pools’ (‘Dark Pools: The Rise of the Machine Traders and the Rigging of the U.S. Stock Market’). Alsof het allemaal nog niet erg genoeg is vloeien er ‘Dark Pools of Liquidity’, onreguleerbare bellen aan kapitaal, rond de wereld die op de meest onverwachte momenten toe kunnen slaan. Als het Hollywood was, zou Sigourney Weaver aan de slag kunnen gaan, maar het is echt, dus moeten wij er wat aan doen.

U koopt uw boeken uiteraard niet via amazon, maar bij boekhandel de Rooie Rat in Utrecht, of een andere linkse/kleine boekwinkel bij u om de hoek, toch? Daar begint namelijk de strijd tegen de blob.

En ten slotte over de economische groei, die door elke regering als panacee wordt beschouwd voor de maatschappelijke problemen. Het zijn niet de minste economen die momenteel stellen dat de periode van eindeloze groei echt voorbij is. Deze crisis toont het meer dan ooit aan. De input voor de economie zoals die momenteel bedreven wordt, is gewoon te duur. Grondstoffen zijn schaars aan het worden, fossiele brandstoffen vooraan, en elk ‘herstel’ van de economie voert onherroepelijk tot nieuwe pieken in de prijzen van grondstoffen, brandstoffen en voedselprijzen. Een wrange grap is dan ook dat er maar een ding erger is dan de huidige crisis, namelijk het einde daarvan waarna de economische ontwikkeling weer als vanouds op gang zou komen. Dat zou onmiddellijk lijden tot een nieuwe voedselprijzencrisis (zoals we die in 2007 zagen voordat de crisis uitbrak) en piekende olieprijzen, waardoor er weer een nieuwe crisis zou ontstaan. Het enige beleid dat tot structurele oplossing zou kunnen leiden, zou dan ook drastisch moeten breken met het groeidenken, serieus zaken moeten maken met een alternatieve energiepolitiek en voedselzekerheid centraal moeten stellen. Helaas is er nergens op de wereld, en zeker niet in de EU een toonaangevende politieke partij die dit op de agenda durft te zetten. Talloze politieke bewegingen, zoals de boerenbeweging Via Campesina, of in Nederland Platform DSE, en wij met z’n allen natuurlijk, weten dat wel en maken daar serieus zaak van. Daar ligt dan ook precies onze ’taak’. Laat ze de kolere krijgen met hun crisis en leve onze antikapitalistische alternatieven en bewegingen!.

—————-

(*1) Zoals Howard Nicholas, die een enerverende lezing gaf in ons Real World Economics programma bij CREA in Amsterdam (zie hier een verslag: https://www.globalinfo.nl/Nieuws/report-of-howard-nicholas-lecture.html)