De crisis als shocktherapie

Dreigende dubbele dip.

De zwartkijkers onder de economische deskundigen, die zelden of nooit aan het woord komen in de reguliere media, hebben het veelal over de dreiging van een ‘dubbele dip’ (zie kader). De economische omstandigheden zijn immers niet fundamenteel veranderd ten aanzien van die van voor september 2008. Een groot deel van de overheidsprogramma’s om de economie kunstmatig aan te zwengelen, is nu ook uitgewerkt. Er is geen geld om die grappen nog een keer uit te halen. Of beter gezegd; de overheden hebben daardoor enorme tekorten opgelopen, wat een gedeeltelijke verklaring is voor de bezuinigingen die er nu nodig zouden zijn. De schulden van de financiële sector zijn voor een deel overgeheveld naar de staat. De korte opleving zou dan te danken zijn aan het stimuleringsbeleid van de overheden, en aan het feit dat producenten de voorraden waar ze tijdens de crisis op ingeteerd hadden, weer aan zijn gaan vullen. Bovendien zijn er nu, in vergelijking met najaar 2008, nieuwe crisisfactoren bijgekomen. Zoals de begrotingsproblemen van Griekenland en andere landen in de EU en de VS,  waarbij astronomische schulden opgebouwd zijn, die feitelijk nooit meer af te betalen zijn. De zijden draad waaraan de wereldeconomie daarbij hangt, is de stand van de dollar. Als die hard gaat glijden omdat geldschieters hun vertrouwen in de Amerikaanse munt verliezen, zal de paniek van september 2008 plotseling weer alomtegenwoordig zijn.

—————-

Kader: ‘dubbele dip‘

Meteen toen de crisis aanbrak, werd de metafoor van de letter uit de kast getrokken om te beschrijven wat er gaande was. De meeste reguliere deskundologen – die bij de eerste serieuze tekenen dat er wat grondig mis aan het gaan was in 2007 veelal nog ontkenden dat het tot een serieuze recessie zou leiden – gaan uit van een ‘V’-crisis. De economie komt in een recessie terecht, bereikt een dieptepunt en gaat dan weer opwaarts. De ‘dubbeldippers’ nemen de ‘W’ en vragen zich daarbij vaak af of de laatste poot van de ‘w’ wel aan zal treden. Sommigen nemen daarom de ‘L’: de boel zakt naar een dieptepunt om daar een hele tijd te blijven. Notoire doemdenkers zijn Noel Roubini – die vermaard werd omdat hij de crisis van 2008 tamelijk nauwkeurig voorspelde, maar ook Carmen Reinhart, hoogleraar economie aan de University of Maryland en Kenneth Rogoff van Harvard. Een minder bekende zwartkijker is de Catalaanse econoom Santiago Niño Becerra, die in 2006 het boek ‘El Crash de 2010’ uitbracht. “De wereldeconomie staat aan de vooravond van een onvoorstelbare inzinking, die in hevigheid en omvang alleen te vergelijken is met de Grote Depressie die volgde op de crash van 1929. Met één groot verschil: het economische systeem zal er na deze crisis nooit meer helemaal bovenop komen,” vat De Groene Amsterdammer (nr 2 van 13 januari 2010) zijn analyse samen.
Ook hoogleraar arbeidsverhoudingen Paul de Beer voorziet dat de werkloosheid nog lang zal blijven oplopen. En Wen Jibao, de Chinese premier, kondigde in maart aan het slot van het Nationale Volkscongres aan nog barre tijden te voorzien. “De werkloosheidscijfers in het Westen, de begrotingscrises in een aantal Europese landen, waaronder Griekenland, de hoge begrotingstekorten in de VS en de Europese Unie kunnen volgens de Chinese premier leiden tot een nieuwe economische crisis waar het exportafhankelijke China opnieuw de gevolgen van zal ondervinden” (schrijft het NRC op 14 maart 2010). Zelfs het IMF, dat toch moeilijk van linksige paniekzaaierij beticht kan worden, vuurt de laatste maanden de ene na de andere waarschuwing af dat gejuich over economisch herstel voorbarig is en de stimuleringsmaatregelen vooral nog een tijd doorgezet moeten worden. Nobelprijswinnaar en Obama-adviseur Paul Krugman is voorzichtig maar noemt de ‘double dip’ “a serious possibility” en verklaarde op tv-zender ABC uit te gaan van “a reasonably high chance” op een tweede dip in 2010. (einde kader)

———–

Rodrigo Fernandez: een permanente ‘perfect storm’

Rodrigo Fernandez, die promotieonderzoek doet aan de UvA naar de financiële sector in Amsterdam (zie zijn stuk over de crisis in klasse! nr 4), vindt alle korte termijn voorspellingen niet zo zinvol. “Of er nu meteen weer een verdere inzinking komt of niet kan ik niet voorspellen. Wat van belang is zijn de onderliggende schulden problemen. Dagkoersen op de beurs zeggen wat dat betreft weinig, ik snap niet dat mensen zich daar blind op staren. Wat iedereen kan zien, is dat er een onstabiele situatie is, die elke moment voor nieuwe explosies kan zorgen. Marginale gebeurtenissen kunnen een enorme impact hebben omdat er angst is en een duidelijk richtinggevend verhaal ontbreekt. Je hebt aan de ene kant een historische ongeëvenaarde opbouw van schulden, zowel van huishoudens als van overheden en bedrijven. Dat gaat om bedragen die alleen nog met getallen uit de ruimtevaart te beschrijven zijn. Maar aan de andere kant staat een even gigantische spaarpot van institutionele beleggers die op zoek is naar investeringsmogelijkheden wereldwijd. Deze spaarpot wordt grotendeels uitbesteed aan een keten van tussenspelers en veelal belegd in onderhandse markten zonder enige doeltreffende regulering waardoor er geen totaalzicht is op de risico’s. De grote vraag naar investeringsmogelijkheden van institutionele beleggers heeft hierom geleid tot de spectaculaire groei van verschillende markten in de fianciele wereld De omzet van wereldwijde derivatenmarkten is bijvoorbeeld gegroeid van de helft van het totale wereld inkomen in de jaren 1998 tot 12 keer het totale wereldinkomen in 2008.
Wat extra bedreigend is, is dat de financiële crisis samenvalt met andere crises, zoals van voedsel en grondstoffen, energie, klimaat…” Zo’n samenspel van rampzalige factoren wordt wel een ‘perfect storm’ genoemd. Maar je kunt beter zeggen dat we in een permanente ‘perfect storm’ zitten. De schulden die nu ontstaan zijn, en die alleen maar verder groeien, zullen toch op een gegeven moment afgelost moeten worden. Maar niemand weet hoe dat dan zou moeten, het is feitelijk onmogelijk. Nederland is wat dat betreft trouwens een van de ernstigste landen. Nederland heeft wat betreft de huishoudens verreweg de meeste schulden; bijna twee keer zoveel als het gemiddelde OECD-land.. Nederland heeft sowieso een veel grotere financiële sector dan andere ontwikkelde landen. De totale banktegoeden in Nederland zijn zes keer zo groot als de Nederlandse economie. Wat dat betreft lijkt Nederland meer op landen als IJsland en Luxemburg dan op bijvoorbeeld Duitsland.

Bob Goudzwaard: interdependentie van crises

De econoom Bob Goudzwaard is een van de architecten van het voorstel voor een Fair & Green Deal om uit de crisis te geraken. Ook hij benadrukt de ernst van de huidige crisis en het feit dat die nauw samenhangt met crises op andere gebieden. Hij maakt zich ernstig zorgen over het gebrek aan besef daarvan bij politici die nu geacht worden maatregelen te treffen. “Neem de voedselprijzen. Tussen 2006 en 2008 zijn de voedselprijzen verdrievoudigd. Mede daardoor is het aantal armen in de wereld weer stijgend, nu boven de 1 miljard (Earth Policy Institute). Naast ‘peak oil’ is nu ‘peak food’ op komst. Lester Brown (van het Worldwatch Institute, red.) vermeldt tevens de opkomst van nieuwe exportbeperkingen en een veelheid aan bilaterale contracten voor bindende levering van voedsel op termijn: voorbeelden zijn de contracten tussen de Fillippijnen en Vietnam, tussen Rusland en  Egypte, tussen Libië en de Oekraïne, tussen /Saudi-Arabië en Ethiopië, en China-Congo. Hoe kom je hier als arm land nog tussen? Versterkte prijsstijging voor het resterende voedsel is te verwachten, met elementen van uitsluiting en de sociale gevolgen daarvan.”
“Al in het Brundtland-rapport (het VN-rapport over Milieu en Ontwikkeling uit 1983, red.) werd geconstateerd dat er geen apart energieprobleem is, geen apart milieuprobleem, they are one problem. Die uitspraak geldt nu nog breder en sterker dan in 1983 toen het rapport uitkwam. De coherentie van problemen die elkaar opjagen vraagt om een coherente aanpak via elkaar versterkende oplossingen, maar juist dát element ontbreekt keer op keer. De problemen worden nog steeds separaat en zonder veel succes aangepakt. Voorbeeld de klimaatconferentie in Kopenhagen. Daar is de verbinding tussen de bestaande economische crisis, de milieucrisis en de armoedeproblematiek in de gezochte oplossingen niet gelegd. Heel spijtig, omdat je de bestedingsuitval die kenmerkend is voor elke economische crisis immers ook via versterkte armoedebestrijding te lijf kunt gaan (koopkracht-omleiding). Dit had geen kans. Het westerse blok bleef zitten waar het zat, terwijl juist dàt de weerstand van het Zuiden tegen de milieuvoorstellen had kunnen verminderen. Ook een Tobintax had hier kunnen helpen als additionele financieringsbron en afremmingsinstrument van speculatieve stromen.
Waar ik echt bang voor ben is dat de tijd verstrijkt om nog tot gezamenlijke structurele oplossingen te komen. De financiële crisis had een dempend effect op enkele van de andere crises, doordat de vraag naar olie en grondstoffen afnam. Door de recessie daalden de prijzen voor voedsel, grondstoffen en energie weer. Mocht de economie weer aantrekken, dan zal er onherroepelijk een omgekeerd effect zijn en zullen die problemen weer aangewakkerd worden. Juist door de crisis was er ruimte om te besluiten om de bakens te verzetten, maar daar is tot dusver weinig van gekomen. Ik vrees dat er hele grote spanningen zullen ontstaan als we hier nu niet gezamenlijk uit komen. Want dat kan nog steeds; waar een wil is is ook een weg”.

Myriam Vander Stichele: Middeleeuwse toestanden

Als een van de weinigen in Nederland volgt Myriam Vander Stichele volgt voor SOMO het Europese beleid op het gebied van regulering van financiële – en andere – markten op de voet. Ook zij is allesbehalve optimistisch. Zij verbaast zich er over dat er zo weinig is veranderd aan de regelgeving. “Het wachten is op de volgende crisis. Eigenlijk is er niets veranderd, op bepaalde gebieden is de situatie erger  geworden. Op Europees niveau is het beleid voor regulering en toezicht nauwelijks aangescherpt. Het gaat ook erg langzaam. Ze zitten op belangrijke onderwerpen nog steeds in de fase waarin ze voorstellen doen om maatregelen te nemen. Maar daarop wordt door banken en bijvoorbeeld hedgefunds, die als eerste ingeperkt zouden moeten worden, meteen zeer agressief gereageerd. Het geldt trouwens niet alleen voor de financiële markten. Ook de voedselmarkten raken in snel tempo ‘gefinancialiseerd’ en hebben steeds meer ‘derivaten’. Dit zijn financiële producten waarmee kan worden gespeculeerd.”

“Het is aan de ene kant gebrek aan politieke wil. Velen denken ‘het zal wel overwaaien’. Een ander probleem is dat de materie erg complex is. Er zijn maar weinig mensen die er verstand van hebben, en zeker niet bij maatschappelijke organisaties die voor druk zouden moeten zorgen. Verder is de EU een ontzettend trage machine, je kunt je afvragen of die wel geschikt is voor zulke maatregelen. Maar er wordt ook agressief gelobbyd door de financiële concerns om gevrijwaard te blijven van ongewenste bemoeienissen (* noot naar lobby tegen inperking van Credit Default Swaps op Wall Street). Er is natuurlijk wel iets gesleuteld. Er zijn nu voorstellen voor meer en beter toezicht, ze hebben vooral de risico’s die banken mogen lopen, willen verkleinen. Maar het is allemaal graatmager en volstrekt onvoldoende om echt bij te sturen. Zeker op het gebied van duurzaamheid hadden ze erop in moeten zetten dat alle financiële stromen richting duurzame economie gezet worden, en in werkelijkheid is het vooral de verkeerde richting op gegaan. Het enige positieve is dat er wat meer ruimte is gekomen voor alternatieve opinies. Stiglitz en zijn VN-commissie is een voorbeeld. In de media hoor je nu wat andere geluiden dan tot voor kort niet doorklonken. Ook wordt de lobby van de financiële industrie op de politiek meer aan de kaak gesteld”
“Ik zie weinig redenen voor optimisme. Je zou kunnen zeggen dat financiële praktijken die de crisis hebben aangewakkerd, zoals short selling (een ingewikkelde handel in ‘geleende’ aandelen waarbij men speculeert op daling van de koers, red) nu geprolifereerd zijn naar andere delen van de wereld. Je ziet het nu ook in China en India. In China ontstaan nu ook problemen met steeds duurder wordend vastgoed. Het lijkt erop dat nog velen in de wereld ‘ons’ disfunctionele systeem proberen na te doen en dan maar hopen dat ze anderen voor kunnen zijn of verdrijven. We krijgen middeleeuwse toestanden met het recht van de sterkste.”

Net als Rodrigo Fernandez wijst Myriam vander Stichele op een nijpend ‘aanvullend’ thema waar weinig oog voor is, dat van de vergrijzing en pensioenen. “Door de manier waarop pensioenfondsen hun bezit proberen veilig te stellen door mee te beleggen en speculeren op mondiale financiële markten, is er een sterke relatie ontstaan met de mondiale economie. Je kunt gerust stellen dat de Nederlandse pensioenen afhankelijk zijn van de groei in Azië, omdat die daar meer en meer worden geïnvesteerd. De mensen daar werken eigenlijk voor onze pensioenen. En omgekeerd: om de premies hier lekker laag te houden, moet dat geld zoveel mogelijk opbrengen. Vroeger werd het vooral belegd in aandelen, maar die markt is wankel en kan inzakken en dus wordt gezocht naar andere kanalen waarbij vaak speculatie en de vorming van ‘kapitaalbellen’ wordt aangewakkerd. Met de groeiende vergrijzing neemt de omvang van dit explosieve dossier alleen maar toe..”

Shock therapie

De verhalen hierboven hoor je niet of nauwelijks in de reguliere politiek en massamedia in Nederland. Daar is het merkwaardige effect opgetreden dat de politici en ondernemers die de crisis veroorzaakt hebben, door een groot deel van de bewoners/kiezers als de redders worden beschouwd. Of omgekeerd de slachtoffers tot schuldigen verklaard worden (‘wij burgers’ hebben teveel op de pof geconsumeerd). Niet alleen Wilders dreigt fors te scoren in de stembussen, de VVD zou wel eens de grootste partij van het land kunnen worden bij de volgende verkiezingen. Typerend is hoe de bankier Dirk Scheringa bij de ondergang van zijn DSB-bank – waar opvallend veel VVD-ers in het bestuur zaten – als een soort halve held tentoongesteld werd.

Maatregelen op het gebied van pensioenhervormingen en aantasting van ontslagrecht. en de algemene deregulering voor het bedrijfsleven, die tot voor kort ondenkbaar waren, worden er nu doorgejast met als argument dat ‘het nu eenmaal crisis is’. Hetzelfde gebeurt met de aangekondigde bezuinigingen, waarvoor nu zelfs televisieshows zijn waarin je mag opvoeren hoe jij het liefst zou bezuinigen en de  partijen over elkaar rollen om te betogen dat ze meer zullen bezuinigen dan de concurrent. Niemand lijkt zich meer af te vragen hoe de gaten zijn ontstaan, en of er überhaupt wel bezuinigd moet worden.

Een van de belangrijkste redenen waarom rechts en de neoliberalen ook in tijden van crisis het voortouw kunnen nemen, is het gebrek aan structurele linkse antwoorden en analyses. Dat is niet alleen een Nederlands probleem. Overal wordt opgemerkt dat er een gebrek is ontstaan aan systeem-analyses en antwoorden. Ook de paar progressieve geluiden die doorgedrongen zijn tot mainstream (zoals boek en film van/naar Naomi Klein The Shock Doctrine en Michael Moore’s Capitalism, A Love Story) hebben de neiging in te zoomen op de personen achter het beleid, in plaats van de structuur en geschiedenis/ontwikkeling van het economische systeem op de voorgrond te zetten.

——————
kadertje: In Klasse doen we ons best om mee te helpen met het leveren van nuttige informatie en theorie over economie en crisis. In een volgend nummer zullen we ingaan op structurele analyses van de economische ontwikkelingen zoals van de ‘wereldsysteemtheoretici’ (Wallerstein, Braudel, Arrighi). ————-

Kadertje: Wat kost dat?
BBC-economieredacteur Robert Peston heeft een poging gedaan om uit te rekenen wat de crisis gekost heeft. Hij hanteert daarbij de omstreden berekening van de achtergebleven groei van het BBP, en komt dan tot het fenomenale bedrag van (maximaal) 200 biljoen dollar wereldwijd. Een biljoen is een miljoen miljoen. Voor het Verenigd Koninkrijk zou dat 4,7 biljoen pond zijn, oftewel 148.000 pond per volwassen inwoner. Dat zijn dan de gedorven toekomstige inkomsten.

——————————

(*) Credit Default Swaps

Niet alleen in de EU wordt effectief gelobbied om noodzakelijke regelgeving te torpederen. Ook in  de VS op Wall Street worden alle arsenalen aangesproken door de ‘casinobedrijven’. Een geval apart is die van de  Credit Default Swaps (cds’en), die ook een belangrijke rol spelen in de Griekse crisis. Die zijn ooit ingesteld als een soort verzekering tegen het uitblijven van terugbetaling bij bepaalde beleggingen. Het loopt gierend uit de hand als er handel ontstaat  in ‘naakte’ cds. Dan komt de verzekering op het product in handen van iemand die de obligatie zelf niet bezit. Hefboomfondsen die er veel in bezit hebben, kunnen belang hebben bij het faillissement van bedrijven. “Er zijn gedocumenteerde bewijzen van hefboomfondsen met grote portefeuilles cds’en op een bedrijf, die net voldoende aandelen kochten om in de raad van aandeelhouders tégen een gerechtelijk akkoord te stemmen, waardoor het bedrijf ten onder ging en zij enorme winsten opstreken op hun cds’en.” (Luc Baltussen, Trends.be 9 maart 2010). Poging tot het aanscherpen van de regels op dit gebied worden op Wall Street stelselmatig onmogelijk gemaakt door wat Reuters (of eigenlijk Harold Bradley van Kauffman Foundation) noemt een ‘kliek van vijf a zes spelers die oppermachtig zijn op deze markt “and apparently they own the regulatory apparatus,” he said. “Everybody is afraid to regulate them.” Reuters meldt er terloops achteraan dat de particuliere markt in afgeleide producten 450 biljoen (da’s met twaalf nullen) U.S. dollar bedraagt. (“U.S. and European officials are trying to craft new rules to regulate the $450 trillion private derivatives market in broad efforts to avoid another financial crisis) http://www.reuters.com/article/idUSTRE62T5RD20100331

==============

Kadertje:

En de Lehman Brothers bank? De onderneming die ten onder ging in wat Business Week noemde “the largest bankrupcy in history”? Hoe staat het daar nu eigenlijk mee? Een deel van de failliete inboedel werd overgenomen door Barclays. Maar een rechter in New York heeft op 15 april toestemming gegeven aan de erven Lehman “to form an asset management company that would represent a new beginning for the defunct investment bank whose collapse fuelled the financial meltdown in 2008. It would indefinitely manage Lehman’s remaining derivative contracts and real estate and private equity investments.” (FT website 15 april 2010) Schuldeisers moeten daar echter nog mee akkoord gaan. Sommige onverzekerde klanten zouden dan maar 15 procent van de waarde van hun investering terugkrijgen.

——–

Website Roubini
De Groene Amsterdammer over Santiago Niño Becerra.
Krugman over de double dip.
Rodrigo Fernadez in Klasse! nr. 4 (pdf)
Fair & Green Deal.
rapport SOMO over agricultural markets.
Bespreking Shock Doctrine