Criminalisering
Schandalen zijn er altijd wel in de wereld van politiek en bedrijfsleven. Toen en nu. Kabinetsleden, inclusief de minister-president gebruiken graag hun dubbele tong. Ondernemers en hun management die de waarheid voor lief nemen, zijn ook niet zeldzaam. Maar de laatste tijd lijkt er meer aan de hand. Alleen al deze dagen halen bijvoorbeeld Tata Steel en Shell regelmatig het nieuws over naar de hand gezet onderzoek. De Volkskrant van 14 juli 2021 komt met de kop Moderna brengt miljarden winst onder in belastingparadijzen. Oftewel veilig beschermde vaccinwinsten naar onder meer Zwitserland, terwijl door universiteiten en overheidssubsidies het voorbereidend onderzoek gefinancierd is. In dezelfde krant, tien dagen later de “Brief van de dag”: Weggooien van vaccins is niet decadent,maar ronduit misdadig.
(Door Hans Boot, oorspronkelijk verschenen op konfrontatie)
Zou ik een collega, gastdocent aan de sociale academie waar ik werkte en die ik als één van mijn leermeesters beschouwde, de criminalisering van het kapitalisme voorgelegd hebben, kon ik een wat meewarige blik verwachten. Het kapitalisme is immers niet via morele maatstaven te verklaren. Zo zijn fundamentele begrippen als ‘uitbuiting’ en ‘onderdrukking’ niet meer en niet minder dan grondslagen van het kapitalisme. Het eerste geeft aan dat van een loonafhankelijke slechts een deel van de geproduceerde waarde in het loon wordt uitbetaald, het tweede bevat de verhouding die mede daarvan het gevolg is.
De vraag die de laatste tijd zich echter opdringt, is of ‘staat en kapitaal’ zich bevinden in een fase van criminalisering, in de betekenis dat zij zich steeds minder aantrekken van de rechtsbeginselen van ‘goed burger- en werkgeverschap’: crimineel handelen. Een vraag die een uitgebreid onderzoek verdient, maar hier beperkt blijft tot een paar voorbeelden en overwegingen.
Staat
Als een schending van de grondbeginselen van de rechtsstaat een ‘affaire’ heet, dan is er kennelijk heel wat goed te praten, alledaags te maken of zelfs te normaliseren. Neem de ministeriële fraudejacht op de toeslagen van de kinderopvang die als ’toeslagenaffaire’ de wereld in ging en in 2004 zijn oorsprong vond. ‘Kwesties’ komen immers in de beste families voor en ach wie hoorde op school nooit over een ‘scharrel’ spreken. En als een ‘leugen om bestwil’ net zo menselijk is als vergissen en een ijzersterk geheugen helaas zeldzaam is, dan ligt de rechtvaardiging voor systematische misleiding klaar. Mocht dat nog niet genoeg zijn, is er altijd nog de stilte van een demissionaire ‘staatsgreep’.
In het toeslagenschandaal zetten leugen en bedrog voortdurend de toon. Informatie werd achtergehouden of ‘aangepast’, kwetsbaar geachte passages in officiële berichten waren zwart gelakt. Tot de hoogste ambtenaren was de ware werkelijkheid bekend, maar werd verzwegen of verborgen. Er zullen uitzonderingen geweest zijn, maar op voorhand werden de gebruikers van de wettelijke regels verdacht, met name als hun achternaam niet ‘Nederlands’ klonk of de correspondentie niet soepel verliep. Terecht spraken de beschuldigden van ‘fraudejacht’.
Tot de tijd dat de schande dagelijks nieuws in de media werd, blonken ministers, staatssecretarissen en de minister-president uit in onaannemelijke nuanceringen en geruststellingen dat één en ander wel meeviel en nader onderzoek te verwachten was. Ook na een moeizaam besluit de financiële, sociale en psychische schade te compenseren die ook duizenden kinderen raakte, heerste achterdocht en bureaucratische traagheid. Wat mij betreft, kan gesproken worden van een overheid die misdadig optreedt en zich crimineel gedraagt. Een criminaliserende staat.
Kapitaal
En het ondernemerdom? Al in het begin van de pandemie betitelde de toenmalige minister van Financiën, Hoekstra, het veelvuldig misbruik door ondernemers van de steunmaatregelen als gore lef (Algemeen Dagblad, 25 maart 2020). Een miljardenfraude achtte Hoekstra helaas onvermijdelijk. Voor bedrijven als Shell en KLM werd uitstel van belastingbetaling ingevoerd, waarvan in de latere betere tijden geen cent zal terugkomen. Ook de hoge winsten incasserende supermarkten en onlinebedrijven bleven gevrijwaard van een specifieke winstbelasting. Sterker nog, ze waren verbaasd over de kritiek op hun succes. De NRC plaatste kort geleden, 14 juni, over de coronasteunfraude de kop Feest voor criminelen.
Dat Moderna zijn coronawinsten zo belastingvrij mogelijk veilig stelde, is in de Nederlandse verhoudingen niks bijzonders. Als belastingparadijs is Nederland één van de grootste ‘ontduikingskanalen’, per seconde wordt zo’n duizend euro belasting ontweken (Trouw, 17 februari 2021). Op wereldschaal is dat goed voor ‘brons’. Toen het Europees Parlement Nederland als belastingparadijs erkende, reageerde Rutte geschokt (Oxfam Novib, 29 maart 2019). Hoewel de elite van miljardairs haar zorgen uitte over de belastingvriendelijke verrijking, bood ten tijde van de coronacrisis Ruttes kabinet soepele compensaties bij een groeiende fraude.
Slechts een aanloop
Zoals gezegd, dit is een aanloop. Meer zoeken en piekeren is nodig, ogenschijnlijke tegenspraken behoeven uitwerking. De staat fraudeert onder het mom fraude te bestrijden. De staat volgt ‘per definitie’ de wetgeving, maar overschrijdt die zonder blikken of blozen. Kan de staat zich – in welke mate – aan het kapitaal onttrekken? Het kapitaal is amoreel, maar bevordert de sociale uitsluiting en armoede. Uiteindelijk dient elke vorm van humanisering de bevestiging van ‘uitbuiting’ en ‘onderdrukking’.
Als de aangekaarte criminalisering – ‘onwettig optreden’ – zich inderdaad aftekent, dan bevinden ‘kapitaal en staat’ zich in een bestaanscrisis, dat wil zeggen dat een reeks van acute crises in de bestaande verhoudingen onoplosbaar is. Van vervuiling van milieu tot flexibilisering van de arbeid, van racisme tot woningnood, van privatisering van de gezondheidszorg tot sociale ongelijkheid bij geboorte. Een alarmerende neergang die pas gestuit zal worden, wanneer de fameuze tegenmacht elke vorm van samenwerking met staat en kapitaal uitsluit …..
Hans Boot