Ga naar de inhoud

Alles over GATS

Geen geld, geen water?
Ziek, maar geen zorg?
Het bedrijfsleven voor de klas?
Tel uit je winst! Stop dienstenliberalisering!

14 min leestijd
Placeholder image

Voor meer achtergrond over campagne tegen GATS-akkoord zie: www.gats.nl

Liberalisering van diensten is een onderwerp dat internationaal hoog op de agenda staat. Waarom? De dienstensector is een belangrijke groeimarkt. Diensten vormen bijna driekwart van de economie van ontwikkelde landen. En ook in minder ontwikkelde landen vormen diensten een substantieel onderdeel van de economie. De handel in diensten vormt momenteel zon 20% van de totale wereldhandel en dat aandeel neemt snel toe.
Overheden stoten steeds meer publieke diensten af, zoals het openbaar vervoer en de energiemarkt. Tegelijkertijd worden steeds meer afspraken gemaakt om de dienstensector te liberaliseren en de markttoegang voor bedrijven te vergroten. Binnen de Europese Unie bijvoorbeeld in de kaderrichtlijn diensten en binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in het dienstenverdrag (GATS).
Publieke diensten zijn tot nog toe grotendeels buiten de onderhandelingen over liberalisering gehouden. Maar onderwijs, gezondheidszorg, de drinkwater- en energievoorziening vormen lucratieve groeimarkten, waarin veel geld te verdienen is. De wereldwatermarkt alleen al wordt geraamd op 800 miljard dollar. Het bedrijfsleven oefent achter de schermen dan ook grote druk uit om ook in deze sectoren meer markttoegang te realiseren. Openbare voorzieningen dreigen zo commercieel verhandelbare producten te worden, waarvan mensen zonder geld in toenemende mate uitgesloten raken. En dat terwijl de toegang tot deze basisvoorzieningen een fundamenteel, door de Verenigde Naties erkend mensenrecht is! Winst maken wordt belangrijker dan sociale doelstellingen als toegankelijkheid, betrouwbaarheid, duurzaamheid en betaalbaarheid voor iedereen.

TEL UIT JE WINST!

GATS vrije Zone

GATS
Op dit moment wordt er in de Wereldhandelsorganisatie (WTO) -grotendeels achter gesloten deuren onderhandeld over vergaande uitbreiding van het uit 1995 daterende General Agreement on Trade in Services (GATS). Dit controversiële handelsakkoord regelt de liberalisering van de handel in diensten op wereldniveau. Landen verplichten zich onder GATS hun markten open te stellen voor buitenlandse (commerciële) dienstenbedrijven uit andere WTO-landen en steeds meer dienstensectoren te liberaliseren.

Publieke diensten buiten schot?
Alleen diensten die niet op commerciële basis, noch in concurrentie met een of meer dienstenleveranciers worden aangeboden vallen niet onder GATS. Maar dat betekent niet dat publieke diensten buiten schot blijven. Veel landen laten, bijvoorbeeld op het gebied van onderwijs en gezondheidszorg, delen van de publieke dienstverlening uitvoeren door commerciële bedrijven. Juridisch kan dat betekenen dat deze sectoren wel onder de GATS-bepalingen vallen.

Internationaal wordt door politiek en bedrijfsleven ingezet op liberalisering van diensten om de concurrentie te bevorderen, niet alleen in commerciële diensten als bank- en computerdiensten, verzekeringen, toerisme en transport, maar ook in essentiële publieke diensten als zorg, onderwijs en water. GATS biedt het bedrijfsleven meer toegang tot deze markten, zonder bescherming voor consumenten, patiënten, studenten, werknemers of het milieu te garanderen.

GATS wordt onder meer gepropageerd als een middel om de welvaart en ontwikkeling in derdewereldlanden te stimuleren. Maar GATS dreigt de ontwikkelingsperspectieven in derdewereldlanden juist te ondermijnen. Bedrijven uit ontwikkelingslanden kunnen nauwelijks internationaal concurreren met de grote multinationale ondernemingen. Bovendien kent GATS een verbod op het tegenhouden van winstrepatriëring. Bedrijven mogen hun winsten onbeperkt wegsluizen en hoeven niets te herinvesteren in de landen waar ze opereren. Onder GATS krijgen economische belangen voorrang op ecologische en sociale doelstellingen. Dit komt door de omgekeerde bewijslast: overheden moeten zelf actief aantonen dat nationale wet- en regelgeving niet meer handelsbelemmerend is dan strikt noodzakelijk. Dit zou de vrijhandel kunnen beperken en de WTO zet daar zware sancties op.
Eisen stellen aan buitenlandse bedrijven op het gebied van technologieoverdracht,het aannemen en opleiden van lokaal personeel of het inhuren van lokale toeleveringsbedrijven, wordt vrijwel onmogelijk voor diensten die onder GATS zijn gebracht Maatregelen om arbeidsvoorwaarden, consumenten of milieu te beschermen kunnen ondergeschikt worden aan vrijhandelsregels.

Vrijhandel = eerlijke handel?
GATS zegt met gelijke regels voor iedereen te willen zorgen voor open en eerlijke concurrentie. Maar door markten zomaar open te stellen worden de concurrentieverhoudingen juist oneerlijker. Multinationale ondernemingen zijn in de regel zo groot dat ze een dominante marktpositie innemen. Ze hebben vaak een enorme kapitaal-, kennis- en technologievoorsprong. Concurrentie in een geliberaliseerde dienstenmarkt gaat zo vooral in ontwikkelingslanden, maar ook in de industrielanden ten koste van de lokale economie en publieke voorzieningen, doordat kleine lokale bedrijfjes/voorzieningen en initiatieven worden weggeconcurreerd.

Landen mogen onder GATS weliswaar zelf aangeven op welke dienstensectoren zij markttoegang geven, maar de druk die op hen wordt uitgeoefend om bepaalde sectoren te openen is groot. Zo vraagt de Europese Unie markttoegang tot de watersector in veel ontwikkelingslanden. Omdat deze landen op andere terreinen (zoals landbouw) iets van Europa willen, voelen zij zich gedwongen om markttoegang te geven op sectoren van publiek belang. Daarnaast worden ontwikkelingslanden vaak gedwongen tot marktwerking in de (publieke) dienstverlening door de grote internationale financiële instellingen als IMF en Wereldbank. Die stellen liberalisering en privatisering vaak als voorwaarde voor het verkrijgen van leningen.
Met name liberalisering van publieke diensten is problematisch. De overheden willen deze voor iedereen toegankelijk en betaalbaar houden. Multinationaal opererende bedrijven zijn per definitie gericht op het behalen van winst. Dit gaat in praktijk vaak ten koste van sociale doelstellingen. Bedrijven richten zich op de kapitaalkrachtige klanten en maken winst. Overheden blijven zitten met de verliesgevende onderdelen van de dienstverlening. Dan wordt het voor een overheid met een beperkt budget erg moeilijk om nog minimale basisvoorzieningen overeind te houden voor de mensen zonder geld.

TEL UIT JE WINST!

Nee tegen Bolkestein

De EU-richtlijn diensten: het kleine broertje van GATS
Europa werkt niet alleen binnen de WTO aan vergaande liberalisering van de dienstensector. Ook binnen de EU bestaan er plannen in die richting. De EU-richtlijn diensten komt uit de koker van de Nederlandse Eurocommissaris Frits Bolkestein komt en wordt daarom ook wel de richtlijn-Bolkestein genoemd. De richtlijn vormt onderdeel van de Lissabon-agenda, die van Europa de meest concurrerende (kennis)economie ter wereld moet maken en is in alle opzichten het kleine broertje van GATS. De richtlijn moet binnen Europa zorgen voor een vrije dienstenmarkt in een breed scala aan diensten, van vastgoedmakelaars tot uitzendbureaus en toeristische dienstverlening. Net als bij GATS zijn ook basisvoorzieningen als gezondheidszorg en onderwijs niet per definitie uitgesloten van deze richtlijn.
De EU wil onder het motto van een administratieve vereenvoudiging allerlei beschermende regelgeving bijvoorbeeld op het gebied van vestigingseisen, vergunningen en beroepskwalificaties – ontmantelen om grensoverschrijdende dienstverlening ruim baan te geven. Dat zou moeten leiden tot meer keuzevrijheid, kwalitatief betere dienstverlening en lagere prijzen voor de consument. En tot meer economische groei en meer werkgelegenheid met hoogwaardige banen. Maar die beschermende regelgeving is er natuurlijk niet voor niets. Daarnaast dreigt door het oorsprongslandbeginsel dat in de richtlijn is opgenomen het afkalven van arbeidsrechten, sociale voorzieningen, publieke diensten en milieubescherming. Dienstverleners zouden zich volgens dat beginsel alleen nog hoeven houden aan de wet- en regelgeving van de landen waar hun hoofdkantoor gevestigd is. Bedrijven zullen zich dan (formeel) gaan vestigen in landen met de laagste loonkosten en de minste regels op sociaal en milieugebied, terwijl ze daadwerkelijk opereren in andere landen en zo de regels uithollen in landen waar die zaken beter geregeld zijn.

TEL UIT JE WINST!

Eens geliberaliseerd, blijft geliberaliseerd
Zowel het GATS-akkoord als de EU-richtlijn diensten verbieden maatregelen die als overdreven handelsbelemmerend zouden kunnen worden aangemerkt. Zo beperken deze overeenkomsten de mogelijkheden voor de overheid om de zorg voor goede sociale omstandigheden en bescherming van het milieu vast te leggen in wetten en voorschriften. Terwijl de praktijk uitwijst dat regels juist hard nodig zijn. Want liberalisering, privatisering en winststreven gaan maar al te vaak ten koste van mens en milieu. Tot nog toe konden mislukte liberaliseringsprojecten vaak na veel maatschappelijk protest nog ongedaan worden gemaakt. De twee hierboven genoemde overeenkomsten dreigen dat veel moeilijker te maken. Onder GATS kan terugdraaien bijvoorbeeld alleen nog als alle landen wiens bedrijven geen zaken meer kunnen doen een schadevergoeding wordt geboden. Onder GATS is het zo: Eens geliberaliseerd, blijft geliberaliseerd. Ongeacht de sociale en ecologische gevolgen.

Energie
Ontwikkelingslanden vrezen verdringing door grote multinationals als ze hun markten openstellen. En niet zonder reden. In Bogotà (Colombia) is het Spaanse energiebedrijf Endesa er door middel van allerlei ondoorzichtige constructies in geslaagd de hele energievoorziening in handen te krijgen. Endesa licht nu de hand met arbeidsvoorwaarden en het recht van arbeiders zich te organiseren in vakbonden. De arme bevolking wordt geconfronteerd met prijsstijgingen tot wel 500 procent. Huishoudens, openbare ziekenhuizen en buurtcentra krijgen regelmatig te maken met stroomonderbrekingen. Bedrijven en de meer kapitaalkrachtige bevolking worden intussen gepaaid met aantrekkelijke kortingen.

Onderwijs
Nederland heeft het onderwijs onder GATS opengesteld voor buitenlandse commerciële aanbieders. Commercieel hoger onderwijs en financiering door private partijen zal de dood in de pot betekenen voor kritisch, onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek. ‘Onrendabele’ opleidingen dreigen te verdwijnen, wat leidt tot verschraling van het onderwijsaanbod. Ook de toegankelijkheid is in het geding. Onder GATS kunnen overheidsbijdragen aan publieke onderwijsinstellingen beschouwd worden als ‘oneerlijke concurrentie’ en kwaliteitseisen als ‘overdreven handelsbelemmerend’. Als de overheid zich moet terugtrekken, zal dat leiden tot verhoging van de collegegelden.

Openbaar vervoer
In Engeland heeft de liberalisering van het spoorwegvervoer geleid tot chaotische toestanden. De prijzen zijn sterk gestegen, terwijl de dienstverlening achteruit is gehold. Kaartsystemen en dienstregelingen zijn niet op elkaar afgestemd. De vervoersaanbieders lopen er de kantjes af als het gaat om investeren in veiligheid en onderhoud. Onrendabele lijnen worden afgestoten en de treinfrequentie in de daluren teruggeschroefd. In Nederland, waar het openbaar vervoer ook steeds meer wordt verzelfstandigd, gaat het dezelfde kant op.

Sociaal beleid
In de Indiase deelstaat Goa komt nu nog alleen de lokale bevolking in aanmerking voor een horeca- of taxivergunning. Dit voorkeursbeleid om de lokale economie te stimuleren moet straks vrijwel zeker op de helling. De Indiase overheid heeft voor dit beleid verzuimd een beschermde status te bedingen bij het onder GATS onderbrengen van de toeristische sector.

In Nederland kunnen de bepalingen van de Europese richtlijn diensten – het kleine broertje van GATS straks zo uitpakken dat er geen eisen meer mogen worden gesteld aan het aantal handen aan het bed in verzorgingshuizen of aan de groepsgrootte in de kinderopvang.

Water
In veel ontwikkelingslanden heeft privatisering van de watersector geleid tot grote problemen:
prijsstijgingen, slechte dienstverlening aan de allerarmsten, gebrekkig onderhoud.
Grote particuliere wateraanbieders weten in een geliberaliseerde markt vaak exclusieve rechten af te dwingen voor het slaan van putten of het gebruik van water uit een rivier. Ook bedingen particuliere waterbedrijven vaak winstgaranties. Als de winst niet wordt gehaald, dan worden tekorten doorgerekend in de prijs of er wordt bezuinigd op dienstverlening en waterkwaliteit.

In Accra (Ghana) besteden gezinnen in arme wijken sinds de liberalisering van de watersector bijna een derde van hun inkomen aan water. Vaak wordt er bespaard op schoolgeld, meestal door meisjes thuis te houden en wordt er water van onbetrouwbare oorsprong geconsumeerd. Het aantal watergerelateerde ziektes is daardoor gestegen.

In Zuid-Afrika zijn sinds de liberalisering en privatisering van de watervoorziening bijna 10 miljoen mensen afgesloten van schoon drinkwater omdat zij de rekening niet konden betalen. In arme plattelandsgemeenschappen en sloppenwijken raakten mensen aangewezen op ongezuiverd water. Dat leidde tot uitbraken van cholera en honderden doden.

In Bolivia waar het commerciële waterbedrijf boeren zelfs wilde laten betalen voor het regenwater dat ze zelf opvingen – draaide de regering de privatisering terug toen de bevolking massaal in verzet kwam. Onder GATS wordt dit zo goed als onmogelijk. In de lopende GATS-onderhandelingen vraagt de EU aan 72 landen hun watermarkt open te stellen voor Europese watermultinationals.

Zorg
In Kenia is de ziektekostenverzekering al in handen van buitenlandse ondernemingen. Zij weigeren chronisch zieken -zoals hiv/aids patiënten- op te nemen. Commerciële ziekenhuizen sturen patiënten naar huis die geen geld hebben voor verdere behandeling of laten ze zelfs in de keuken van het ziekenhuis werken om hun rekeningen te betalen. Rijke stadsbewoners worden door ziekenhuizen in private handen en buitenlandse ziektekostenverzekeraars goed bediend. Niet-kapitaalkrachtige patiënten worden bij de armlastige publieke zorginstellingen geparkeerd.

In Chili, waar de ziektenkostenverzekering commercieel geregeld is, moeten vrouwen in de vruchtbare leeftijd drie tot vier keer meer premie betalen dan mannen in dezelfde leeftijdscategorie.

Stop dienstenliberalisering!
Wereldwijd groeit het verzet tegen de commercialisering van (publieke) diensten en sociale voorzieningen zoals die wordt vastgelegd in liberaliseringsverdragen als het GATS-akkoord en de EU-richtlijn diensten. Marktwerking wordt daarin gepropageerd als een win-winmodel voor economische en sociale ontwikkeling. Maar sociale rechtvaardigheid en ontwikkelingsvraagstukken zijn niet gediend met de invoering van een winstoogmerk in de dienstverlening. En marktwerking en het streven naar het maken van winst lossen de armoede niet op. Het marktdenken versterkt juist de tweedeling in de wereld: het weegt de sociaal-maatschappelijke effecten van economisch handelen niet of onvoldoende mee en economische herverdeling vindt niet of onvoldoende plaats.

TEL UIT JE WINST!

Het GATS-platform wil:
– een stop op onderhandelingen over verdere dienstenliberalisering tot er grondig is onderzocht wat consequenties zijn voor (publieke) diensten, sociale voorzieningen en het milieu, zowel in rijke als in arme landen.
– in Nederland het politieke en maatschappelijke debat aanzwengelen over de wenselijkheid en de mogelijke effecten van verdergaande liberalisering en commercialisering in de dienstensector. Die discussie wordt momenteel in Nederland nauwelijks gevoerd.
– betere informatie over en democratische controle op internationale onderhandelingen die op mondiaal niveau publieke voorzieningen in gevaar kunnen brengen.Nationale parlementen worden nu bijvoorbeeld grotendeels buiten de GATS-onderhandelingen gehouden en veel te laat geïnformeerd.
– een brede maatschappelijke consultatie om te zorgen dat economische belangen niet stelselmatig voorrang krijgen boven sociale belangen.

Wat kunt ú doen?
Laat de commercialisering van de dienstenmarkt en de uitverkoop van publieke en sociale voorzieningen niet ongemerkt voorbijgaan!
Voor succesvol maatschappelijk verzet is op de eerste plaats veel meer informatie nodig. Te veel mensen weten niet wat er – in hun naam – achter de gesloten deuren van de EU en de WTO plaatsvindt.
Het GATS-platform kan informatiemateriaal aanbieden en sprekers leveren over de bedreigingen van dienstenliberalisering voor de gezondheidszorg, het onderwijs, de water- en energievoorziening in ontwikkelingslanden en geïndustrialiseerde landen.
Het GATS-platform helpt graag bij het organiseren van discussiebijeenkomsten en het opzetten van informatiecampagnes.

Wie zijn het GATS-platform?
Het GATS-platform is een samenwerkingsverband van Corporate Europe Observatory (CEO), Dwars, de Landelijke Studentenvakbond (LSVb), Milieudefensie, Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO), het Transnational Institute (TNI), Wemos, Health for All, World Information Service on Energy (WISE), en XminY Solidariteitsfonds.
Het Nederlandse GATS-platform maakt deel uit van een brede internationale coalitie van maatschappelijke organisaties, (lagere) overheden en NGOs die zich krachtig uitspreken tegen GATS.
www.gats.nl www.gatswatch.org email:

www.corporateeurope.org
Corporate Europe Observatory (CEO) is een Europese onderzoeks- en actiegroep die zich richt op de bedreiging die de economische en politieke macht van het bedrijfsleven en hun lobbygroepen vormt voor democratie, gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en het milieu.

www.dwars.org
DWARS is een organisatie voor en door jongeren die zich betrokken voelen bij groene en linkse politiek. DWARS streeft naar een duurzame, vrije en bovenal rechtvaardige wereld. Om solidariteit met de zwakkeren op deze wereld en solidariteit met toekomstige generaties vorm te kunnen geven, streeft DWARS naar een radicale aanpassing van de huidige economische en democratische structuren.

www.lsvb.nl
De LSVb is een landelijke vakbond van en voor studenten. De LSVb komt op voor de rechten van studenten waar en wanneer dat nodig is. Door te praten met de minister van onderwijs, door oplossingen te zoeken voor studentenproblemen en, soms, door actie te voeren.

www.milieudefensie.nl
Milieudefensie is een milieuorganisatie met campagnes rond binnen- en buitenlandse thema’s. Samen met overheden, bedrijven en betrokken burgers zoekt Milieudefensie naar oplossingen. Als praten niet helpt, volgen acties – samen met zoveel mogelijk mensen en altijd constructief en geweldloos.

www.somo.nl
SOMO is een non-profit onderzoeks- en adviesbureau dat sinds 1973 onderzoek doet naar de gevolgen van bedrijfsbeleid van Multinationale Ondernemingen (MNO’s) en naar de gevolgen van de internationalisering van het bedrijfsleven voor met name de ontwikkelingslanden.

www.tni.org
TNI is een wereldwijd, progressief onderzoeksnetwerk dat intellectuele ondersteuning biedt aan bewegingen die ervoor ijveren om de wereld democratischer, gelijkwaardiger en duurzamer te maken.

www.wemos.nl
Wemos werkt aan structurele verbetering van de gezondheid van mensen in ontwikkelingslanden. Samen met organisaties in die landen en met steun van Nederlandse zorgverleners doet Wemos wereldwijd een beroep op regeringsleiders en beleidsmakers: health for all.

www.antenna.nl/wise
WISE staat voor World Information Service on Energy. WISE is een informatie- and netwerkcentrum voor burgers en milieuorganisaties die kritisch staan tegenover kernenergie, radioactief afval, straling en aanverwante onderwerpen.

www.xminy.nl
XminY Solidariteitsfonds investeert wereldwijd in progressieve initiatieven op basisniveau die gericht zijn op radicale maatschappijverandering. Centrale thema’s zijn politieke zelfbeschikking en sociale rechtvaardigheid.

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door GATS-platform.)

zie ook gats_vrije_zone.jpg